Ο ναός και το Αγίασμα της Ζωοδόχου Πηγής στο Βαλουκλή της Κωνσταντινούπολης

Ο ναός και το Αγίασμα της Ζωοδόχου Πηγής στο Βαλουκλή της Κωνσταντινούπολης

Απαρχές

Ένα από τα πιο φημισμένα προσκυνήματα στην Κωνσταντινούπολη είναι η μονή και ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής, που βρίσκεται έξω από τα τείχη, στο δυτικό άκρο της πόλης, περίπου 220 μέτρα από την Πύλη της Σηλυβρίας, στην περιοχή που είναι γνωστή σήμερα ως Βαλουκλή (η Μπαλουκλή). Κατά τους βυζαντινούς χρόνους, η μονή πήρε το όνομά της από τις πολλές φυσικές πηγές στην περιοχή αυτή. Είναι ένα από τα πιο αρχαία μνημεία του χριστιανισμού και προσελκύει προσκυνητές ήδη για πάνω από δεκαπέντε αιώνες.

Πληροφορίες σχετικά με τις απαρχές του ευλαβικού προσκυνήματος στον ιερό αυτό τόπο παρέχουν δύο εκδοχές μίας πολύ παλαιάς παράδοσης. Σύμφωνα με την πρώτη, που συνδέεται με τον ιστορικό του 6ου αιώνα Προκόπιο, ενώ ο αυτοκράτωρ Ιουστινιανός Α’ (527 – 565) κυνηγούσε σε μία δασώδη περιοχή έξω από τα τείχη της Πόλης, με πολλά νερά, είδε σε όραμα ένα εκκλησάκι, πλήθος πιστών και έναν ιερέα μπροστά σε μία πηγή. Αυτή ήταν η «πηγή των θαυμάτων», όπως ονομάσθηκε, πάνω από την οποία έχτισε μία μονή, αφιερωμένη στην Παναγία, χρησιμοποιώντας υλικά που είχαν περισσεύσει από το ναό της Αγίας Σοφίας. Το 12 αιώνα, ο βυζαντινός ιστορικός Γεώργιος Κεδρηνός αναφέρει ότι η εν λόγω μονή χτίστηκε πριν από το 560.

Η δεύτερη εκδοχή, η οποία διατυπώθηκε πολύ αργότερα, το 14ο αιώνα, από τον χρονογράφο Νικηφόρο Κάλλιστο Ξανθόπουλο. υποστηρίζει ότι ο αυτοκράτωρ Λέων Α’ (457-474), τότε ένας απλός στρατιώτης, προσεγγίστηκε από έναν τυφλό που ζητούσε νερό. Καθώς έψαχνε γύρω για νερό, μία φωνή τον κατηύθυνε προς την πηγή, προστάζοντάς τον να χτίσει ένα ναό στο χώρο αυτό, όταν θα γίνει αυτοκράτορας, ενώ ο τυφλός θεραπεύθηκε με θαυματουργικό τρόπο. Ωστόσο, η λεπτομερής περιγραφή του Καλλίστου για το ναό. ταιριάζει περισσότερο σε αυτόν που χτίστηκε από τον Ιουστινιανό. Φαίνεται, λοιπόν, ότι ο Ιουστινιανός είναι αυτός που ίδρυσε το δημοφιλές προσκύνημα. Ο Νικηφόρος Κάλλιστος, ο οποίος συνέθεσε ακολουθία για την πανήγυρη της μονής, απαριθμεί συνολικά εξήντα τρία θαύματα στο χώρο, εκ των οποίων δεκαπέντε συνέβησαν στη δική του εποχή.

 Η επωνυμία Βαλουκλή για το προσκύνημα, καθώς και για τη γύρω περιοχή, προέρχεται από μία μεταγενέστερη παράδοση. Στο τέλος της πολιορκίας της Κωνσταντινούπολης από τον Μεχμέτ Β’. το 1453, ένας μοναχός, καθώς τηγάνιζε ένα ψάρι κοντά στην πηγή, στα ερείπια της μονής, δεν ήθελε να πιστέψει την είδηση ότι η Πόλη είχε πέσει στα χέρια των Οθωμανών. Μόνον αν το τηγανισμένο ψάρι επέστρεφε εκεί από όπου προερχόταν και ξαναζωντάνευε, θα επείθετο. Ξαφνικά το ψάρι πήδηξε από το τηγάνι στην παρακείμενη πηγή και άρχισε να κινείται. Από αυτήν τη θαυμαστή ιστορία -αποδεκτή από χριστιανούς και μουσουλμάνους- προέκυψε η τουρκική ονομασία Balikli. “ό χώρος των ψαριών”. Στην παραδοσιακή εικόνα της “Ζωοδόχου Πηγής” απεικονίζονται συχνά και ιχθύες.

Ο Ιερός ναός και η μονή σήμερα

Το κτηριακό σύμπλεγμα του Βαλουκλή αποτελείται από τη μονή, ένα μεγάλο ναό, ένα υπόγειο παρεκκλήσι με το άγιασμα και από το κοιμητήριο των Πατριάρχων. Στο τέμπλο του ναού υπάρχει μία μεγάλη παραδοσιακή εικόνα της “Ζωοδόχου Πηγής”, που απεικονίζει τη Θεοτόκο, ως Ιερή πηγή, από την οποία αντλούν οι πιστοί ύδωρ ζωής. Λόγω της σημασίας και της επιρροής της Μονής Βαλουκλή, ο τίτλος “Ζωοδόχος Πηγή” και η ομώνυμη εικόνα γρήγορα διαδόθηκαν σε όλο τον ορθόδοξο κόσμο και ειδικότερα, συνδέθηκαν με μέρη, οπού υπήρχε κάποια πηγή. Τον ένατο αιώνα, ο Ιωσήφ ο Υμνογράφος (ένας από τους σημαντικότερους υμνογράφους της Ορθοδόξου Εκκλησίας), συνέθεσε τον πρώτο ύμνο για τη Ζωοδόχο Πηγή.

To δάπεδο της αυλής, στην είσοδο της μονής, καλύπτεται από παλαιές ταφικές πλάκες, πολλές από τις οποίες είναι επιγεγραμμένες στα Καραμανλίδικα, δηλαδή τουρκικά (κατά βάση), γραμμένα σε ελληνική γραφή, τα οποία είναι συνδεδεμένα με μία πλούσια εκδοτική παράδοση το δέκατο ένατο αιώνα. Τα Καραμανλίδικα ήταν μία διάλεκτος, ομιλούμενη από τους Καραμανλήδες η τους τουρκόφωνους ορθόδοξους χριστιανούς, οι οποίοι κατοικούσαν στις περιοχές του Καραμάν και της Καππαδοκίας της Κεντρικής Ανατολίας, κατά την οθωμανική εποχή έως και τον πρώιμο εικοστό αιώνα. Οι Καραμανλήδες ήταν απόγονοι των ελληνόφωνων Βυζαντινών.

Πλησίον του ναού υπάρχει ένας υπόγειος μαρμάρινος ναΐσκος της Ζωοδόχου Πηγής, χτισμένος γύρω από το άγιασμα, όπου οι προσκυνητές μπορούν να προσεύχονται και να λαμβάνουν αγιασμό οικουμενικοί πατριάρχες και άλλες εξέχουσες προσωπικότητες της ρωμαίικης κοινότητας της Πόλης. Από το 1891, ένας αριθμός ηγουμένων και ευεργετών της μονής έχουν ταφεί σε αυτό το χώρο. Παραπλεύρως της μονής βρίσκεται ένα από τα μεγαλύτερα ορθόδοξα κοιμητήρια της Κωνσταντινούπολης. Πολλοί από τους τάφους του κοιμητηρίου αυτού καταστράφηκαν κατά το πογκρόμ του 1955, (γνωστό ως τα “Σεπτεμβριανά”), το οποίο πρωτίστως στρεφόταν εναντίον της ρωμαίικης μειονότητας της Κωνσταντινούπολης. Σήμερα πλέον η μονή είναι ένας ιερός τόπος γαλήνης, περισυλλογής και προσευχής.

Το κείμενο αντλήθηκε από το βιβλίο: Το Οικουμενικό Πατριαρχείο σήμερα. Ορθόδοξα προσκυνήματα και μνημεία της Πόλης.