Πάνος Ευσταθίου Κοκκεβής, ο Άνθρωπος που φώτισε το Ηράκλειο και τις Αρχάνες

Γράφει ο Νίκος Γ.Χριστινίδης

Ο Πάνος Ευσταθίου Κοκκέβης υπήρξε ο πρωτεργάτης της σύλληψης και πραγμαποίησης του έργου του εξηλεκτρισμού της πόλης του Ηρακλείου,αλλά και των Αρχανών.Ο Μεσσήνιος και δραστήριος αυτός γεωπόνος,σπούδαζε στην αρχή νομικά,για να διαδεχθεί στην πολιτική τον πατέρα του,που είχε διατελέσει Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων και πολλές φορές υπουργός επί πρωθυπουργίας Δεληγιάννη και τον έβγαλε απ’ αυτά και τον έστειλε «στην Εσπερίαν» και συγκεκριμένα στη Γαλλία,να σπουδάσει γεωπόνος,γιατί ονειρευότανε ένα όγδοο υπουργείο,αυτό της Γεωργίας,που δεν υπήρχε μέχρι τότε,να το αναλάβει ο γιος του.΄Ετσι έγινε διδάκτορας των Γεωργικών Επιστημών και χάρις αυτών των σπουδών άρχισε το ξεκίνημα της ίδρυσης του Υπουργείου Γεωργίας της Ελλάδος.

Τώρα πώς ο Κοκκέβης βρέθηκε στην Κρήτη; Το 1850 στο χωριό Πεζά του Ηρακλείου παντρεύεται μία κοπέλλα με το όνομα Μαρουλιώ,η οποία αποκτά ένα αγόρι το οποίο σε ηλικία 10 ετών μένει ορφανό και πριν πεθάνει ο άνδρας της είχε καταστεί και πάλι έγκυος.Μόλις το αντελήφθηκε στενοχωρήθηκε πολύ και έτρεξε στο γειτονικό μοναστήρι να εξομολογηθεί.Εκεί ο πνευματικός καλόγερος την καθησύχασε λέγοντάς της ότι θα γεννήσει με το καλό ένα αγόρι κι ότι να το πάει εκεί να το βαπτίσουν.΄Ετσι κι έγινε και επειδή ο μοναχός που το βάπτισε λεγότανε ΣΙΣΙΝΙΟΣ, το έβγαλαν κι αυτό έτσι.(Το όνομα αυτό ανήκει σε έναν από τους Αγίους Σαράντα,τους οποίους ακούμε στην Ακολουθία του μυστηρίου της στέψης,γιατί είναι οι μάρτυρες που στέφθησαν από τον Χριστό με στέφανα που κατήλθαν από τον Ουρανό την ώρα του μαρτυρίου τους σε παγωμένη λίμνη).

Η ζωή στο χωριό ήταν δύσκολη για μια μητέρα με δυό μικρά παιδιά κι έτσι η Μαρουλιώ μπάρκαρε για τη τότε αριστοκρατική Σύρο όπου ήταν ένας συγγενής της,ο στρατηγός ΠΕΖΑΝΟΣ,ο οποίος είχε πάρει το επίθετο αυτό,επειδή καταγότανε από τα Πεζά.(Στη Σύρο και στο Ηράκλειο υπάρχουν οδοί που φέρουν το όνομά του).Ο στρατηγός την έθεσε υπό την προστασία του και έβαλε το μικρό της παιδί στο σχολείο με το όνομα Σισίνιος Πεζανός,για ευνόητους λόγους κι όχι με το δικό της,που ήταν το Βερυκοκάκης.

Το παιδί προχωρούσε στα γράμματα κι η Μαρουλιώ για να το σπουδάσει ήρθε κι εγκαταστάθηκε αργότερα στην Αθήνα,όπου αυτή κι ο μεγάλος της γιος έπιασαν δουλειά κι ο μικρός μπήκε στο Πολυτεχνείο με το επίθετο Πεζανός ή Μπεζανός.(κάτι σαν τον Μπεζέλος).Ο Σισίνιος,καθ’ ότι πολύ έξυπνος,πήρε κανονικά το πτυχίο του Πολυτεχνείου κι αργότερα εξειδικεύτηκε στην κατασκευή λιμένων,ώστε με τον καιρό να εξελιχτεί σε ένα άριστο λιμενολόγο που συνέβαλε και στο άνοιγμα της διώρυγας του ισθμού της Κορίνθου.Κέρδιζε έτσι,με την εργασία του, αρκετά χρήματα που του επέτρεψαν να αγοράσουν ιδιόκτητο σπίτι κάτω από την Ακρόπολη,όπου στο ανώγειο φιλοξενούσε την ανηψιά του,την κόρη του μεγάλου του αδελφού,την Τασία, οποίος,στο μεταξύ είχε παντρευτεί στην Κρήτη και είχε εγκατασταθεί στα Χανιά, που φοιτούσε στο Αρσάκειο και συγχρόνως ασχολείτο με τη ζωγραφική,την ποίηση και τη μουσική.΄Ηταν μία ταλαντούχος κόρη.

Τώρα,ας επανέλθουμε στον Ευστάθιο Κοκκέβη,τον πολιτικό από την Κυπαρισσία της Μεσσηνίας,ο οποίος για να κατασκευάσει το λιμάνι της Κυπαρισσίας χρησιμοποίησε τον λιμενολόγο Σισίνιο Πεζανό.Ο Σισίνιος ερχόμενος στην Κυπαρισσία έφερε μαζί του και την «καλλιεργημένη» ανηψιά και διέμεναν στο σπίτι του, την οποία ερωτεύτηκε και παντρεύτηκε ο γιος του άρχοντα Πάνος,ο οποίος στο μεταξύ είχε τελειώσει τις σπουδές του..Ο Πάνος από υποχρέωση στο θείο της γυναίκας του ονόμασε τον γιό του Σισίνιο,που γεννήθηκε το 1916,με νονά την ίδια τη μητέρα του.Μαζί με το γιό απέκτησε ακόμη και δύο κόρες,την Ολυμπιάδα και την Ηλέκτρα.

Στο μεταξύ,επί Κρητικής Πολιτείας,ο Σισίνιος Πεζανός είχε γίνει Δ/ντής των Τεχνικών Υπηρεσιών της Κρήτης και χάρις σ’ αυτόν έρχεται στην Κρήτη και ο ανηψιός του, Πάνος Κοκκέβης,που αναλαμβάνει την επιθεώρηση γεωργίας του νησιού.Η πρώτη του μελέτη ήταν οι κήποι του Πρίγκηπα.Στη συνέχεια φρόντισε την καλλιέργεια της μπανάνας,των λωτών,φραουλιάς κλπ.Αργότερα φρόντισε να μεταφερθεί η έδρα της υπηρεσίας του στο Ηράκλειο,στο κεντρικότερο σημείο της Κρήτης,που έτσι διευκολύνετο στις επαφές του με την ύπαιθρο όλου του νησιού.Στο Ηράκλειο αρχίζει η κυρίως δράση του με την ίδρυση του «Γεωπονικού κήπου»,σε μέρος της τάφρου του τείχους. Στη συνέχεια η διοργάνωση του Νομοκτηνιατρείου με τη συνεργασία του Θωμά Φανουράκη,όπου αργότερα ο φυτοπαθολογικός σταθμός.Ακολούθησε η εισαγωγή και χρήση του σιδερένιου αρότρου,η χρήση χημικών λιπασμάτων,ο νέος τρόποςτης ελαιοσυλλογής με χτένια και μπακάλες,η ίδρυση Γεωργικών Συνεταιρισμών με ισότιμα μέλη και τις γυναίκες.΄Εφερε επίσης την καλλιέργεια της πατάτας,συνεργάστηκε με τον αρχαιολόγο ΄Εβανς στην δενδροφύτευση και πρασινάδα της βίλλας Αριάδνης κλπ.

Το 1912-13 στρατεύεται και πολλές δραστηριότητες του τότε αναλαμβάνει η γυναίκα του,όπως την εκτροφή μεταξοσκωλήκων και τη διάδοση στην Κρήτη της Σηροτροφίας.Με την επιστροφή του αναλαμβάνει την πρωτοβουλία της ίδρυσης και λειτουργίας της Γεωργικής Σχολής Μεσσαράς,η πρώτη στην Ελλάδα.Παράλληλα ανέπτυξε σχέσεις συνεργασίας με τις Μονές και με προσωπικότητες της πόλης. Υπήρξε θερμός υποστηρικτής του Βενιζέλου,ο οποίος μάλιστα του βάπτισε το δεύτερο παιδί.(Το 1917 τύπωνε εφημερίδα «Δημοκράτης» προσκείμενη σ’ αυτόν).

Παραιτήθηκε το 1920 και ασχολήθηκε με ιδιωτικές επιχειρήσεις.

Υπήρξε ο δημιουργός, εκτός του Γεωπονικού κήπου της πόλης, και πολλών άλλων «κοινωφελών» επιχειρήσεων.Αλλά το μεγαλύτερο επίτευγμά του ήταν ο εξηλεκτρισμός του Ηρακλείου,εκμεταλευόμενος και αξιοποιώντας το χαρούπι της Κρήτης σε εργοστάσιο που εγκατέστησε κοντά στο «Κουμ-καπί» που άλεθε το χαρούπι. Αργότερα εκμεταλεύτηκε την κινητήριο του δύναμη για την παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος προς ηλεκτροφωτισμό μέρους της πόλεως του Ηρακλείου, από εργοστάσιο που εγκατέστησε στο «Μπετενάκι», με δικά του δίκτυα,το 1920 με ειδικές ηλεκτρογεννήτριες που έφερε από την Αθήνα.Τότε λοιπόν ηλεκτροφωτίζεται για πρώτη φορά το Ηράκλειο και συγκεκριμένα το τμήμα από την πλατεία ελευθερίας προς επτά Μπαλτάδες,λιμάνι,Μπετενάκι,σπίτι Καλοκαιρινού,Πλατεία Στράτα,σημερινό Μουσείο,Μειντάνι,δηλ.πλέον του ¼ της πόλης.Η Εταιρεία του ονομαζότανε «Εταιρεία Ηλεκτροφωτισμού Π.Κοκκέβης».

Το γραφείο του Κοκκέβη ήταν στην οδό 25ηςΑυγούστου,απέναντι από τη Λόγγια. Είχε μπει, στο μεγάλο χώρο του γραφείου ,ένας λαμπτήρας 400 κηρίων που εντυπωσίαζε τους περαστικούς διότι όσο βράδυαζε έφεγγε κι έξω στο δρόμο.Ο Μάριος Ζέης,ένας ευυπόληπτος Ηρακλειώτης,είχε εντυπωσιαστεί και περνώντας ρώτησε πόσων κηρίων είναι αυτός ο λαμπτήρας.Του είπαν τετρακοσίων και τότε απάντησε: «Συγχαρητήρια να πήτε στον Κοκκέβη, που τα έχει 400».΄Αλλοι πιο δηκτικοί έλεγαν: «Βρέθηκε ένας Ηρακλειώτης να τα έχει 400».Οι καταναλωτές όμως, που πλήρωναν το ρεύμα,όταν έβλεπαν να γυρίζει ο δίσκος του μετρητή του ρεύματος έλεγαν: «γυρίζει η μοίρα του Κοκκέβη».Στη συνέχεια με το ρεύμα που περίσευε εγκατέστησε κινηματογράφο με το όνομα “AGLAE” (Αγλαΐα) προς τιμή της δραστήριας κοινωνικά συζύγου του φίλου του, Αρχανιώτη ιατρού της Επιτροπής Αμύνης Αρχανών του 1897-98, Νικολάου Βογιατζάκη,προέδρου επί πολλά χρόνια της «Λέσχης Επιστημόνων Ηρακλείου»,στην αίθουσα του μουσικού συλλόγου «Απόλλων» του οποίου πρόεδρος ήταν επίσης ο ίδιος ο Βογιατζάκης .

Ασχολήθηκε ακόμη με τη δημιουργία εργοστασίου επεξεργασίας της σταφίδας. Επισκεύασε την βασιλική του Αγίου Μάρκου όπου εγκατέστησε δεύτερο κινηματογράφο με το όνομα «ΑΛΑΜΠΡΑ».Κατεσκεύασε το πρώτο παγωποιείο στην Κρήτη με ψυχτικούς θαλάμους για ψάρια,κρέατα,τρόφιμα και πάλι χάρις στο χαρούπι.Αγόρασε μία μικρή έκταση βόρεια της γέφυρας στο Βαθειανό Ρυάκι κι εκεί έκτισε ένα θέρετρο για την οικογένειά του.΄Ηταν η πρώτη οικία στην Κρήτη που διέθετε ζεστό και κρύο νερό με ηλεκτρικό ρεύμα και τηλέφωνο.Στον περιβάλλοντα χώρο της έπαυλης αυτής καλλιέργησε καπνά.Εγκατέστησε αλευρόμυλο, αγελαδοτροφείο,πτηνοτροφείο με σκέπασμα από ΕΛΕΝΙΤ,πηγάδι απ’ όπου αντλούσε νερό με σιδερένιους ανεμόμυλους,βιβλιοθήκη 3000 τόμων βιβλίων. ΄Εφερε πρώτος το μπετόν «αρμέ».Παράλληλα ασχολήθηκε με την πώληση επιβατηγών και φορτηγών αυτοκινήτων,την εκμετάλυση των αστικών γραμμών του Ηρακλείου με επιβατηγά των 4-7 θέσεων στις γραμμές Κατσαμπά-Μασταμπά-Θέρισο,Γιόφυρο,Εσταυρωμένο,Ξηροπόταμο και Μπετεβή,΄Αγ.Ιωάννη,Κνωσσό,με κόμιστρο των 6-25 δραχ.Επίσης πήρε την εκμετάλευση της υπεραστικής γραμμής Κουνάβων-Πεζών-Χουδετσίου και Ηρακλείου – Αρχανών.

Το 1916 επεσκέφθηκε, για πρώτη φορά, στις Αρχάνες,ως επιθεωρητής Γεωργίας,για τη δημιουργία του «Γεωργικού Συνδέσμου»,όπου ο τοπικός Δήμος τον δεξιώθηκε,ξοδεύοντας για την περιποίησή του το ποσό των 14,80 δραχμών.Τότε έκαμε τις πρώτες του επαφές και γνωριμίες με τους Αρχανιώτες καλλιεργητές,για τα αμπέλια τους, των οποίων,προηγουμένως είχε «βγάλει» ειδικό τύπο χημικών λιπασμάτων,τον λεγόμενο «Βότρυς».

Όταν ,αργότερα,η επιχείρηση του ηλεκτρισμού, στο Ηράκλειο,εξαγοράστηκε από το Δήμο της πόλης,τότε πήρε την απόφαση να μεταφέρει όλο τον εξοπλισμό του εργοστασίου του,στις ΑΡΧΑΝΕΣ και να λειτουργήσει κι εκεί ένα ανάλογο εργοστάσιο.Τις Αρχάνες και τους Αρχανιώτες τους είχε γνωρίσει από τον καιρό της υπηρεσίας του στη δ/νση Γεωργίας,όπως γράψαμε παραπάνω, και είχε εκτιμήσει την εργατικότητα και την προοδευτικότητά τους.Μάλιστα με πολλούς απ΄αυτούς διατηρούσε και άριστες προσωπικές σχέσεις.

Συνεργαζόμενος με τον συνεργάτη του-επιχειρηματία-Μιχαήλ Μεμένη και τον επίσης Αρχανιώτη επιχειρηματία,Ιωάννη Χή Γ.Λυδάκη,αγόρασαν αρχικά,το 1925, οικόπεδο 600 τ.μ.,νότια της πλατείας των Αρχανών,επί του οποίου ανέγειραν,εργοστάσιο παροχής ηλεκτρικού ρεύματος κι αργότερα και σταδιακά,ευρύχωρη αίθουσα κινηματοθεάτρου με την επωνυμία «ΑΠΟΛΛΩΝ»,ηλεκτροκίνητο ελαιοτριβείο και ηλεκτροκίνητρο αλευρόμυλο.

Για να υλοποιηθούν όλα αυτά ,συστάθηκε,προηγουμένως,μία εταιρεία,μαζί και με άλλους Αρχανιώτες επιχειρηματίες,υπό την επωνυμία «ΗΛΕΚΤΡΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΑΡΧΑΝΩΝ»,με κεφάλαιο 1.000.000 δραχ. και με διάρκεια ζωής 30 χρόνια.Η Εταιρεία αυτή ήταν ανώνυμος και το κεφάλαιό της κατανέμονταν σε 2000 μετοχές των 500 δραχ.η κάθε μία.

Πρώτη ενέργεια του Κοκκέβη,μετά την εγκατάσταση του εργοστασίου τους,ήταν να έρθει σε συμφωνία με την Κοινότητα από την οποία πήρε άδεια ηλεκτροφωτισμού των δημοσίων και ιδιωτικών χώρων της Κωμόπολης,με την παράλληλη εγκατάσταση του δικτύου διανομής

Οι εργασίες άρχισαν με εντατικούς ρυθμούς.΄Αμεσα μπήκαν στους δρόμους (60) λαμπτήρες δωρεά απ’ αυτόν,μαζί με τους βραχίονες και τα αμπαζούρ,με μόνη υποχρέωση της Κοινότητας να αγοράζει το ηλεκτρικό ρεύμα,αποκλειστικά, από την εταιρεία του. Με τη συμφωνία αυτή εξασφαλιζότανε και η επιβίωση της εταιρείας. Συγχρόνως οι Αρχανιώτες,ο ένας μετά τον άλλο,προέβαιναν στην κατασκευή της εσωτερικής εγκατάστασης στα σπίτια τους.

ΟΙ Αρχανιώτες εμπιστεύθηκαν τον Κοκκέβη γιατί τους ήταν γνώριμος από προηγούμενες σχέσεις μαζί του.Όπως, από τη χρησιμοποίηση των φορτηγών του για τη μεταφορά των προιόντων τους,τη χρησιμοποίηση των λιπασμάτων του,ΒΟΤΡΥΣ και ΦΛΩΡΑ,τη διδαχή τους απ’ αυτόν,της χρήσης του σιδερένιου αρότρου και της σωστής συσκευασίας των σταφυλιών.από ειδικούς συσκευαστές που είχε φέρει από την Αλγερία,σε υπαίθρια σεμινάρια που διοργάνωνε στην πλατεία των Αρχανών. Τους είχε ακόμη διδάξει το κλάδεμα της ελιάς,με ειδικούς ελαιοκλαδευτές,που είχε φέρει από την Ιταλία.Επίσης τους παρέδεινε δωρεάν μαθήματα οδήγησης σ’οσους αγόραζαν απ’ αυτόν βενζινοκίνητα άροτρα κι αυτοκίνητα.

Για όλα τα παραπάνω οι Αρχανιώτες θεωρούσαν τον Κοκκέβη φίλο από το 1915.

Επομένως,δεν ήταν καθόλου περίεργο που στην κηδεία της γυναίκας του,που πέθανε νεαρωτάτη το 1920,οι Αρχανιώτες είχαν παραστεί σύσσωμοι.

Μετά την δρομολόγηση της ως άνω εταιρείας,ο Κοκκέβης αποχωρεί πουλώντας το μερίδιό του στον Αρχανιώτη γεωργοκτηματία Ιωάννη Κυριακάκη.

Τελικά η Εταιρεία καταστάλαξε στα χέρια 4 μετόχων: Αυτοί ήταν οι , Ιωάννης Κυριακάκης,Κων/ος Καζαντζάκης ,Γρηγ.Επιτροπάκης και στα αδέλφια Ιωάννης και Μιχαήλ Μπιμπάκη.

Αυτός ήταν,περιληπτικά,ο Πάνος Ευσταθίου Κοκκέβης,ένας άνθρωπος δημιουργικός και ωφέλιμος.Ο ίδιος έλεγε: «Να κάνω κάτι ωφέλιμο πάντοτε».Ο δε Ελευθέριος Βενιζέλος είχε πει για τον Κοκκέβη: «Ανήρ τολμών και γιγνώσκων τα δέοντα ».

Ειδικά οι Αρχανιώτες,διαχρονικά,πρέπει να αισθάνονται μεγάλη ευγνωμοσύνη στον Πάνο Κοκκέβη,γιατί χάρις σ’ αυτόν απόλαυσαν τα αγαθά του ηλεκτρισμού, συγχρόνως με το Ηράκλειο και μ’ άλλες μεγάλες πόλεις του κόσμου.Χάρις σ ‘ αυτόν έβλεπαν βουβό,αρχικά, κι αργότερα,ομιλούντα κινηματογράφο,από το 1927.

Χάρις σ’ αυτόν οι Αρχάνες ανέβασαν το πολιτιστικό τους επίπεδο από πολύ νωρίς και στάθηκαν ,από τις αρχές του 20ού αιώνα,ως μία ευρωπαική Κωμόπολη,βάζοντας γερά θεμέλια από τότε,για πρόοδο και ευημερία,με τα γνωστά,μέχρι σήμερα αποτελέσματα.

Ο Πάνος Κοκκέβης πέθανε το 1952.Ο γιός του,ο Σισίνης ή Σισίνιος,σπούδασε κι αυτός γεωπόνος και χρημάτισε δ/ντής του φυτοπαθολογικού σταθμού Ηρακλείου.

΄Υστερα από τα παραπάνω θα περίμενε κανένας να ακούσει με ποιό τρόπο οι Αρχανιώτες έχουν τιμήσει τη μνήμη αυτού του «ευεργέτη τους» , ΜΕ ΚΑΝΕΝΑ δυστυχώς! μέχρι και σήμερα…Αλλά πάντα υπάρχει καιρός,ποτέ δεν είναι αργά….Πώς;

ΠΡΟΤΑΣΗ: Τώρα,με την αποπεράτωση του περικαλλούς κτηρίου που κτίστηκε στα οικόπεδα της τέως Η.Ε.Α.-του υπό λειτουργία Πολιτιστικού τους κέντρου- να στηθεί στην είσοδό του η προτομή του Κοκκέβη.Αν αυτό δεν είναι εφικτό,για σήμερα λόγω της οικονομικής κρίσης,τουλάχιστο ,να εντοιχιστεί στην είσοδό του μία πλάκα με το όνομά του κι με ένα σύντομο ιστορικό ή να δοθεί το όνομά του σε μία από τις αίθουσες του κέντρου αυτού.΄Ετσι θα εκπληρωθεί το οφειλόμενο χρέος, πολλών γενεών Αρχανιωτών,προς τον άνθρωπο αυτόν.

Το Ηράκλειο τον έχει τιμήσει με δρόμο με το όνομά του,στο προάστειο «΄Αγιος Ιωάννης»,που είναι παράλληλος της οδού Ευαγ,Χατζάκη και κάθετος της οδού Σιμονόπετρας και με το στήσιμο της προτομής του στον χώρο του άλλοτε γεωπονικού κήπου (σημερινό κηποθέατρο Καζατζάκη), για την οποία έχει ομολογήσει η οικογένεια ότι κατασκευάστηκε με δικά της έξοδα!

Νίκος Γ.Χριστινίδης

ΠΗΓΕΣ:Α) Σισίνη Πάνου Κοκκέβη: «ΚΡΗΤΗ-ΚΟΚΚΕΒΗΣ»,Αθήνα 1982.-Β) «ΝΕΑ ΕΦΗΜΕΡΙΣ»,Ηράκλειο,περιόδων 1920-1923.Γ) Συμβόλαιο του συμβ)φου Αρχανών,Νικολάου Αντ.Χριστινίδου,με αριθμ.8242/26-04-1925 και Δ) Σχετικές αποφάσεις της τοπικής Αυτοδιοίκησης Αρχανών των περιόδων 1915-1925.-