Ο θολωτός τάφος Α στο Φουρνί των Αρχανών

Πρόλογος

Ο αρχαιολογικός χώρος με το όνομα Φουρνί, πήρε το όνομά του από τον φημισμένο Μινωικό θολωτό τάφο που μοιάζει με φούρνο. Βρίσκεται δεξιά της εισόδου των επάνω Αρχανών στην πλαγιά του λόφου. Ο καλύτερος δρόμος για να πάτε είναι από τις κάτω Αρχάνες, θα ανέβετε στην κεφάλα του χωριού, εκεί έχει δημιουργηθεί ένα θαυμάσιο δάσος από πεύκα, από εκεί υπάρχει βατός δρόμος για αγροτικά αυτοκίνητα και η σχετική σήμανση, όμως 10 λεπτά δρόμος με τα πόδια είναι η καλύτερη επιλογή. Ο αρχαιολογικός χώρος συνήθως είναι κλειστός και περιλαμβάνει πολλά ακόμη αξιόλογα και σπουδαία ευρήματα εκτός του θολωτού τάφου. 

Η ιστορία του Θολωτού τάφου Α στο Φουρνί 

Η παρουσία κάποιων ανθρώπων στα ρωμαϊκά χρό­νια στη μέση ενός μινωικού νεκροταφείου, και μάλιστα σε βάθος, μπροστά στην είσοδο ενός θολω­τού τάφου, χρειάζεται κάποια διευκρίνιση. Η παρουσία αυτή δεν είναι μεμονωμένη, γιατί επιφα­νειακά, σε διάφορα σημεία του νεκροταφείου, βρέθηκαν κομμάτια γυαλιών από αγγεία και βραχιόλια, που πάλι χρονολογούνται στα ρωμαϊκά χρόνια. Ίσως τα σποραδικά αυτά ρωμαϊκά ευρήματα να ανή­κουν όχι σε απλούς επισκέπτες του αχρησιμοποίητου για αιώνες πια νεκροταφείου, αλλά σε τυμβωρύ­χους αυλητές, που μπορεί να είχαν προσελκυσθεί από κάποια τυχαία ευρήματα στο χώρο. Είναι λοιπόν πιθανό οι κατασκευές μπροστά στην είσοδο του τά­φου, με τα αντικείμενα που βρέθηκαν, να σχετίζο­νται με μια τέτοια, ατυχή πιθανότατα, απόπειρα σύλησης.

Η θόλος, διαμέτρου 4,31 μ., κτίστηκε με μεγάλες μισοδουλεμένες πελεκητές πέτρες, μερικές από τις οποίες έχουν μήκος μέχρι 1 μ., χοντρικά σε συγκεντρικούς δακτύλιους. Τα τοιχώματα είναι κατακόρυφα στη βάση, από ένα σημείο όμως και πάνω κλίνουν εσωτερικά για τη δημιουργία της θόλου, που έχει ύψος 5,04 μ. Είναι δηλαδή η θόλος του Θολωτού Τάφου Α των Αρχανών η ψηλότερη στην Κρήτη. Είναι βέβαιο πως δεν υπήρξε ανακουφιστικό τρίγωνο πάνω από το υπέρθυρο, γι αυτό και δεν έγινε, βέβαια, στη στερέωση της αρχικής τρύπας. Στη νότια πλευρά, όμως, δυο μεγάλες πέτρες το­ποθετημένες επίκαιρα στους συγκεντρικούς δα­κτυλίους, ανακουφίζουν το υπέρθυρο της χαμηλής θύρας του πλευρικού δωματίου, σύμφωνα με τη γνωστή μυκηναϊκή τεχνική. Όπως η θύρα της κεντρικής εισόδου, έτσι κι η θύρα του πλευρικού δω­ματίου ήταν κτισμένη μέχρι πάνω με ακατέργαστες πέτρες, κάπως όμως χαλαρότερα. Η είσοδος του πλευρικού δωματίου είναι χαμηλότερη από την κύρια είσοδο. Γι’ αυτό, και αντίθετα με τη δεύτερη, ήταν απαραίτητο να ανακουφισθεί από το μεγαλύτερο υπερκείμενο βάρος.

Η επίχωση της θόλου, που βρέθηκε, όπως σημειώθηκε, μέχρι το ύψος του υπέρθυρου, ήταν σχεδόν ενιαία, γεμάτη από πέτρες ριγμένες μέσα από την τρύπα, από τους κατά καιρούς καλλιεργητές των αγρών, που παρουσίαζαν, με τα κενά ανάμεσά τους, ιδεώδεις φωλιές για φίδια. Ήταν πραγματικά τόσα τα φίδια — που δεν τα συναντούμε πια στο Φουρνί — που γλιστρούσαν κάθε τόσο ανάμεσα στις πέ­τρες, ώστε οι εργάτες αρνούνταν να εργασθούν, προσθέτοντας κι άλλες δυσκολίες στις τόσο πολ­λές της πρώτης εκείνης ανασκαφής.

Ελάχιστα ήταν τα ευρήματα. Αναφέρεται, όμως, ένα βενετσιάνικο νόμισμα που βρέθηκε, μοναδικό δείγμα αυτών των χρόνων στο Φουρνί, ίσως από κά­ποιον περιηγητή της εποχής που αναζητούσε τον τάφο του Δία. Η επίχωση των λίθων έφθανε μέχρι και το δάπεδο της θόλου. Είναι χαρακτηριστικό γι’ αυτό, ότι πεσμένες πέτρες βρέθηκαν ακόμη και σ’ έναν ορθογώνιο λάκκο, σκαμμένο στο έδαφος της θόλου. Ο λάκκος αυτός, διαστάσεων 1,44 χ 0,56 μ. και βάθους 0,32 μ., είχε σκαφεί λοξά στο νότιο τμήμα της θόλου, ακριβώς μπροστά στο πλευρικό δωμά­τιο. Δεν διακρίνεται σήμερα γιατί εμπόδιζε την πρό­σβαση στο πλευρικό δωμάτιο και επιχώσθηκε με χώμα, που κάλυψε σε κάποιο ύψος και το έδαφος της θόλου, για λόγους ασφαλείας του μνημείου. Μέσα στο λάκκο βρέθηκαν κατά την ανασκαφή με­γάλα κομμάτια από μια πήλινη υστερομινωική σαρ­κοφάγο, διακοσμημένη με το λατρευτικό θέμα των κεράτων καθιέρωσης, που δηλώνει αναμφίβολα πως είχαν γίνει ταφές και μέσα στη θόλο του τάφου, οι οποίες όμως, συλήθηκαν εντελώς.

Όλα ανεξαιρέτως τα υπόλοιπα λείψανα των τα­φών της θόλου είχαν απομακρυνθεί προσεκτικά, κι αυτό σημαίνει ότι οι αυλητές είχαν, όχι μόνο το χρόνο και την άνεση να ανυψώσουν το προϊόν της λείας τους μέχρι την τρύπα του υπέρθυρου, αλλ’ ακόμη ότι έβλεπαν πολύ καλά όλα τα αντικείμενα που συνόδευαν τις ταφές, που βέβαια δεν πρέπει να είχαν επιχωσθεί. Δεν αποκλείεται, λοιπόν, το ενδεχόμενο η σύληση να έγινε ήδη στα μινωικά χρό­νια, όταν οι ταφές ήταν καθαρές, χωρίς χώματα, κι όταν όλα τα φθαρτά υλικά θα ήταν ελάχιστα αποσυνθεμένα.

Έτσι, το μόνο τμήμα της θόλου που έμεινε πραγματικά αδιατάρακτο ήταν το σημείο ανάμεσα στο λάκκο και στο τοίχωμα, δεξιά από την είσοδο του πλευρικού δωματίου. Εκεί βρέθηκε ένα από τα σημαντικότερα ζωολογικά ευρήματα της Κρήτης, και μάλιστα μοναδικό για πολλούς λόγους: ο κατατεμαχισμένος σκελετός ενός αλόγου. Είναι πέρα από κάθε αμφιβολία, ότι το ζώο είχε οργανικά σφαγιασθεί και κατατεμαχισθεί «μεληδόν». Το κεφάλι ήταν χωρισμένο από το λαιμό, τα πόδια από την κοιλιά και οι πλευρές από τη σπονδυλική στήλη. Η κάτω σιαγόνα είχε αποσπασθεί από το κρανίο και είχε χωρισθεί στα δύο. Ακόμη κι ένα τμήμα του μη­ρού είχε διαιρεθεί. Στα οστά της πλάτης του ζώου έμειναν, άλλωστε, καθαρά σημάδια από το κόψιμο, που έγινε με ένα χτύπημα από κάποιο οξύ όργανο, ένα μαχαίρι. Ακόμη πιο ενδιαφέρον είναι ότι μετά τον κατατεμαχισμό όλα τα κομμάτια του σφαγμέ­νου αλόγου συλλέχθηκαν και τοποθετήθηκαν προ­σεκτικά, όπως δείχνουν τα πόδια του που τα λύγι­σαν στα γόνατα.

Κατά τους ζωολόγους το άλογο ήταν έξι περίπου χρονών, του είδους equus caballus. Και είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον εύρημα για τον τόπο, το χρόνο και τον τρόπο που το ζώο είχε σφαγιασθεί. Και μόνο η ανεύρεση πολλών πλευρών στη θέση τους δεί­χνει πως τα οστά δεν τοποθετήθηκαν εκεί διαλυμέ­να, αλλ’ ότι τα συγκρατούσαν ακόμη οι σάρκες. Πρό­κειται, λοιπόν, αναμφίβολα για μια αλογοθυσία, που έγινε προς τιμήν του προσώπου που θάφτηκε στο πλευρικό δωμάτιο.

Όταν απομακρύνθηκαν οι ανώτερες πέτρες του φράγματος της θύρας του πλευρικού δωματίου βρέθηκε ανάμεσά τους άλλο ένα ζωολογικό εύρημα, για πολλούς λόγους σημαντικότερο κι από τον σκε­λετό του αλόγου, δηλαδή το κρανίο ενός ταύρου. Το κρανίο του ταύρου βρέθηκε κρυμμένο ανάμεσα στις πέτρες, τοποθετημένο λοξά και προς τα έξω, με το ρύγχος προς τα πάνω και το σαγόνι προς το πλευρικό δωμάτιο. Κατά τους ζωολόγους ανήκει στο είδος bos primigenius.

Όπως φάνηκε σε μια ειδική μελέτη, η ταυροκεφαλή είναι το κατάλοιπο μιας ταυροθυσίας που έγι­νε και πάλι προς τιμήν του προσώπου που θάφτηκε στο πλευρικό δωμάτιο. Είναι και πάλι εξαιρετικά σημαντικά, κυρίως για τη θρησκειολογική έρευνα στη μινωική Κρήτη, ο χρόνος, ο τόπος κι ο τρόπος τέλεσης αυτής της ταυροθυσίας, όχι μόνο γιατί η ταυροθυσία είναι η συνηθέστερη και σπουδαιότερη θυσία στη μινωική Κρήτη, αλλά και για τη συνάρτη­ση του ζωολογικού ευρήματος με τις δυσερμήνευτες μέχρι τότε παραστάσεις της περίφημης σαρ­κοφάγου της Αγ. Τριάδας.

Σε μια πλευρά της σαρκοφάγου της Αγ. Τριάδας απεικονίζεται ταυροθυσία. Και οι ερευνητές είχαν προβληματισθεί με το γεγονός της απόδοσης θείας λατρείας πάνω σ’ ένα ταφικό μνημείο, όπως ήταν η σαρκοφάγος. Όπως έδειξε, όμως, η ταυροθυσία των Αρχανών, θεία λατρεία και μάλιστα θυσία του ιερού ζώου, του ταύρου, δέχονται υπαρκτά πρόσω­πα, αλλά μόνον εκείνα που και στη ζωή απολάμβαναν θεϊκές τιμές, δηλαδή οι ιερείς-βασιλείς και τα μέλη της βασιλικής οικογένειας, σαν τη νεκρή που θάφτηκε στο πλευρικό δωμάτιο του Θολωτού Τά­φου Α των Αρχανών, όπως θα δούμε.

Με την ανεύρεση και της ταυροθυσίας, στην ανασκαφή του 1965, φάνηκε πιθανότατη η ύπαρξη ενός πλευρικού δωματίου στον Θολωτό Τάφο A των Αρχανών. Μετά το πρώτο εξωτερικό φράγμα, όμως, βρέθηκε εσωτερικά ένα δεύτερο, ανάμεσα από τις πέτρες του οποίου φαινόταν ο βράχος. Ήταν αδύνατη η αφαίρεση αυτού του φράγματος, γιατί ολόκληρο το μνημείο ήταν σαθρό και υπήρχε κίνδυνος κατάρρευσης. Δεν έμενε άλλη λύση από την ανασκαφή εξωτερικά κι από πάνω. Τώρα που το πλευρικό δωμάτιο έχει αναστηλωθεί δεν γίνεται εύ­κολα αντιληπτό πόσο ανασφαλές ήταν το εγχείρη­μα. Γιατί δεν ήταν βεβαιωμένη ακόμη τότε η ύπαρ­ξη πλευρικού δωματίου λαξευμένου στο βράχο, η οροφή του οποίου να έχει καταπέσει, ενώ η θύρα που είχε ανασκαφεί μπορούσε να είναι ψευδόθυρα, όπως σ’ άλλο κρητικό παράδειγμα θολωτού τάφου. Η επιμονή και οι κόποι, όμως, στέφθηκαν με απροσδόκητη επιτυχία, όταν τελικά σε βάθος 4,90 μ. κάτω από το βράχο βρέθηκαν τα πρώτα κομμάτια της σαρκοφάγου που περιλάμβανε την ασύλητη βασιλική ταφή.

Όπως διαπιστώθηκε στην ανασκαφή, το τραπεζοειδούς σχήματος λαξευμένο στο βράχο πλευρικό δωμάτιο του Θολωτού Τάφου Α των Αρχανών, εμβαδού μόλις 3,67 τ.μ., περιέλαβε μια μόνο ταφή σε μια πήλινη λάρνακα. Μέσα στη σαρκοφάγο, αλλά και κάτω απ’ αυτήν και γύρω της, ήρθαν στο φως σημαντικότατα ευρήματα και σε μεγάλο αριθμό. Μετά την τοποθέτησή της κατά μήκος του νότιου τοίχου ο ελεύθερος χώρος του δωματίου ήταν εξαιρετικά περιορισμένος. Γι’ αυτό και ήταν απαραίτητο να χρησιμοποιηθεί προσεκτικά, με οργάνω­ση και τάξη.

Η σαρκοφάγος είναι μια από τις μεγαλύτερες που βρέθηκαν μέχρι τώρα στην Κρήτη. Ίχνη από κιτρινωπό κονίαμα σε πολλά σημεία, στο πώμα και στις λαβές, δείχνουν ότι ήταν σφραγισμένη. Η σφρά­γιση, όπως φαίνεται από τις τρύπες του κονιάματος που σώθηκαν, πρέπει να έγινε φυσικά μετά την το­ποθέτηση του πώματος και μετά το δέσιμό του με σκοινιά από τις λαβές στις γωνίες. Είναι πιθανό πως η σφράγιση έγινε για πρακτικούς λόγους, ίσως για να προφυλαχθούν οι ζωντανοί από δυσάρεστες οσμές. Δεν αποκλείεται, όμως, η σφράγιση να ανά­γεται και σε παλαιότατα γνωστά ταφικά έθιμα, που θα απέβλεπαν στο να εμποδίσουν το πνεύμα του νεκρού να φύγει.

Σώθηκαν ευτυχώς λίγα υπολείμματα του σκελε­τού, που δηλώνουν τη θέση της ταφής, με το κεφά­λι στη δύση, στη συνεσταλμένη στάση. Έτσι μπορεί να ερμηνευθεί η θέση του πλήθους των κατ’ εξο­χήν χρυσών μικροαντικειμένων, που ανήκαν κυρίως σε περιδέραια. Δύο όμως ομάδες από χρυσές χάντρες, μερικές σε σχήμα ροδάκων κι άλλες σε σχή­μα μικρών παπυροειδών, είχαν ασφαλώς επιρραφεί σε φόρεμα, γιατί βρέθηκαν αντίστοιχα, οι πρώτες στη μέση κατά μήκος του σώματος, και οι δεύτερες κατά μήκος των ποδιών. Είναι βέβαιο, λοιπόν, ότι το πρόσωπο που αποτέθηκε μέσα στη σαρκοφάγο φο­ρούσε ένα μακρύ, ποδήρες, χρυσοποίκιλτο ιερατικό ένδυμα, όμοιο μ’ αυτά των μορφών που γνωρίζου­με από τοιχογραφίες, όπου οι κάθετες ή οριζόντιες παρυφές όμοιων ενδυμάτων διακοσμούνται με πα­ρόμοια θέματα.

Εκτός από τις δύο ομάδες των μικροαντικειμένων που αναφέρθηκαν, όλα τα υπόλοιπα βρέθηκαν κυρίως στην περιοχή του στήθους. Έτσι, εκτός από τα περιδέραια, βρέθηκαν εκεί τρία χρυσά σφραγιστικά δαχτυλίδια, ένας χρυσός σφηκωτήρας, ένας χρυσός κρίκος και δύο μικρά χρυσά κιβωτίδια. Τέλος, μέσα στη σαρκοφάγο βρέθηκαν ακόμη δύο χάντρες από σίδερο, μια χάλκινη φακοειδής σφρα­γίδα με θέμα δυσδιάκριτο, λόγω της οξείδωσης, μια άλλη σφραγίδα, από σάρδιο, με παράσταση δύο αιγά­γρων, μια περόνη από υαλόμαζα, κομμάτια από ένα αγγείο από φαγεντιανή, κι ακόμη δύο σφονδύλια από στεατίτη.

Όλα τα υπόλοιπα αντικείμενα βρέθηκαν έξω από τη σαρκοφάγο. Προφανώς για να μείνει κενός χώ­ρος μπροστά της συσσωρεύθηκαν στη νοτιοανατο­λική γωνία του δωματίου επτά από τα δέκα χάλκινα αγγεία που βρέθηκαν, προσεκτικά όμως τοποθετη­μένα το ένα πάνω στο άλλο. Πρόκειται για ένα μοναδικό για την Κρήτη εύρημα, αν εξαιρέσει κανείς τον λεγόμενο «τάφο της τριποδικής εστίας» στην Κνωσό. Πρώτα φαίνεται ότι τοποθετήθηκε ο χάλκι­νος τριποδικός λέβης ανάποδα, με τα πόδια να εξέχουν προς τα πάνω, και λοξά μπροστά του τρία άλλα χάλκινα αγγεία: μια πρόχους με ανάγλυφη ταινία στρειδιών στον ώμο, μια μεγάλη δίωτη φιάλη και μια άλλη πρόχους με ανάγλυφη ταινία ναυτίλων στον ώμο. Πάνω στον τρίποδα, κι ανάμεσα στα πόδια του, τοποθετήθηκαν ένα μεγάλο δίωτο ταπεινό τριποδικό αγγείο και μια άλλη μικρή δίωτη φιάλη. Τέλος, στο πλάι και μπροστά στο σωρό τοποθετήθηκε μια μεγάλη χάλκινη υδρία. Η προσεκτική αυτή τοποθέ­τηση των χάλκινων σκευών βοήθησε στη διατήρησή τους σε πολύ καλή κατάσταση.

Από τα τρία μικρά χάλκινα αγγεία που βρέθηκαν κάτω από τη σαρκοφάγο, το πρώτο είναι ένα λυχνάρι, το δεύτερο ένα κύπελλο και το τρίτο ένα μικρό, ταπεινό αγγείο με κατακόρυφη λαβή. Κάτω από τη σαρκοφάγο βρέθηκαν ακόμη ένα χάλκινο διακοσμημένο εργαλείο με ελεφάντινη λαβή και πλήθος κομματιών ελεφαντόδοντου, ίσως από επενδύσεις εφτά ξύλινων κατεστραμμένων σκευών. Στον νότιο τοίχο, κι ανάμεσα σ’ αυτόν και στη σαρκοφάγο, βρέ­θηκε, προφανώς ριγμένος από πάνω, ένας χάλκινος καθρέφτης με ελεφάντινη λαβή, ανάγλυφη, με το θέμα της αγελάδας που θηλάζει το μοσχάρι της.

Κατά μήκος του δυτικού τοίχου και μπροστά από τη σαρκοφάγο είχαν τοποθετηθεί προσεκτικά στη σειρά — γι’ αυτό και βρέθηκαν στη θέση τους — οκτώ μικρά πήλινα αγγεία. Στη νοτιοδυτική γωνία βρέθηκε ένας άλλος μικρότερος σωρός, δηλαδή πλήθος χάντρες από υαλόμαζα, που ανήκαν σε περιδέραια, κι ανάμεσά τους χρυσές χάντρες και δύο ακόμη χρυσά δαχτυλίδια. Δεν θα πρέπει να θεωρη­θεί παράξενο ότι τα δαχτυλίδια βρέθηκαν μαζί με τα περιδέραια, γιατί προφανώς είχαν εξαρτηθεί σαν περίοπτα από αυτά. Βρέθηκαν μάλιστα με τους κρί­κους τους περασμένους τον ένα μέσα στον άλλο, σαν να τα κρατούσε ακόμη ένα νήμα.

Στο τέλος, φαίνεται πως τοποθετήθηκε μπροστά στη σαρκοφάγο, κατά μήκος της και στα δυτικά, ένα από τα σημαντικότερα ευρήματα της ασύλητης τα­φής του πλευρικού δωματίου του Θολωτού Τάφου Α των Αρχανών: ένα μοναδικό για την Κρήτη υποπό­διο. Πρόκειται για 87 ελεφάντινα κομμάτια που αποτελούσαν την επένδυση της μπροστινής πλευ­ράς του ξύλινου επίπλου. Το ξύλο είχε φυσικά καταστραφεί, η θέση όμως των ελεφάντινων ενθεμάτων δεν είχε διαταραχθεί, κι έτσι έγινε δυνατό να διαπιστωθεί με ακρίβεια η σύνθεσή τους. Τις λαβές του επίπλου, που εξείχαν, διακοσμούσαν ανάγλυφα κεφάλια Μυκηναίων πολεμιστών με περικεφαλαίες.

Το μήκους 0,35 μ. σύνολο, όσο χρειάζεται ένα υποπόδιο, είναι ακριβώς όπως περιγράφονται τα «taranu» στις πινακίδες της Πύλου, οι ομηρικοί θρήνυες, δηλαδή τα υποπόδια, κατασκευασμένα από έβενο με ελεφάντινες ενθέσεις και μάλιστα ανθρώπινων μορφών. Το γενικό σχήμα του ορθογώ­νιου υποποδίου των Αρχανών, με τις προεξοχές των ανθρώπινων κεφαλών, είναι το ίδιο με τα ιδεογράμματα των υποποδίων στις πινακίδες, κι ακόμη ίδιο με την απεικόνιση ενός υποποδίου στο μεγάλο χρυσό δακτυλίδι της Τίρυνθας.

Είναι χαρακτηριστικό πως το υποπόδιο τοποθετήθηκε ακριβώς μπροστά στη σαρκοφάγο, όπως κι ένα λίθινο αγγείο που τοποθετήθηκε αριστερά, ενώ όλα τα άλλα κτερίσματα που σημειώθηκαν συσσωρεύθηκαν στις γωνίες. Κι αυτό έγινε πιθανότατα για να αφεθεί μπροστά κάποιος κενός χώρος, ίσως για κά­ποιες τελετουργίες που ακολούθησαν την τοποθέτηση της σαρκοφάγου. Στις τελετουργίες αυτές ίσως να είχε χρησιμεύσει και το υποπόδιο. Είναι πιθανότερο, όμως, να χρησιμοποιήθηκαν στο τέλος τόσο το μοναδικό λίθινο αγγείο, όσο και τα πολλαπλάσια πήλινα υποκατάστατά του.

Η ταφή που έγινε στο πλευρικό δωμάτιο του Θολωτού Τάφου Α των Αρχανών είναι μια από τις πιο ενδιαφέρουσες που βρέθηκαν μέχρι τώρα στην Κρήτη. Οι παρατηρήσεις που έγιναν κατά τη διάρ­κεια της ανασκαφής, όσο και τα κτερίσματα που ήλθαν στο φως, είναι εξαιρετικά σημαντικά, γιατί διαφωτίζονται πολλά ξεχωριστά θέματα, όχι μόνο της μινωικής Κρήτης και μάλιστα στη Μυκηναϊκή περίοδο, αλλά γενικότερα του κρητομυκηναϊκού κό­σμου.

Για το πρόσωπο που ετάφη στο πλευρικό δωμάτιο του Θολωτού Τάφου Α των Αρχανών πληροφορίες μπορούμε να έχουμε μόνο από τη μελέτη των ευρημάτων, μια και δεν είναι δυνατό, λόγω του περιορισμένου σκελετικού υλικού, να διαπιστωθεί ανθρωπολογικά το φύλο ή η ηλικία του. Τα ευρήματα, όμως, είναι πολύ διαφωτιστικά. Η απουσία των όπλων, το πλήθος των οικιακών σκευών και φυσικά ο πλούτος των κοσμημάτων δείχνουν καθαρά ότι πρόκειται για την ταφή μιας γυναίκας.

Τα ευρήματα, πάλι, υποδηλώνουν την κοινωνική θέση αυτής της γυναίκας, μια και είναι γενικά αποδεκτό ότι το πλήθος των κτερισμάτων δείχνει τη θέση που είχε ο νεκρός στη ζωή. Η ταφή της γυναί­κας, ντυμένης με χρυσοποίκιλτο μακρύ φόρεμα, εί­ναι χωρίς παράλληλο στην Κρήτη. Τα χρυσά και άλ­λα κοσμήματα της ταφής είναι σχεδόν τόσα, όσα είναι συνολικά τα κοσμήματα όλων των σύγχρονων ταφών των θαλαμωτών τάφων της Κνώσού, και βέ­βαια πλουσιότερα από άλλες αντίστοιχες ταφές των νεκροταφείων της Κνωσού. Οι μοναδικές για κείνα τα χρόνια — λόγω της σπανιότητας του υλικού — σιδερένιες χάντρες μπορούσαν να αναρτηθούν μό­νο από εξέχοντα πρόσωπα. Σε όλο τον κρητομυκηναϊκό κόσμο, δεν έχει βρεθεί μέχρι τώρα άλλη ταφή με πέντε συνολικά χρυσά σφραγιστικά δαχτυλίδια και δύο επιπλέον σφραγίδες από χαλκό και σάρδιο — επτά, δηλαδή, συνολικά αντικείμενα, που κάλυ­πταν ίσως πολλαπλές σφραγιστικές ανάγκες. Και μό­νη η ταφή μέσα σε θολωτό τάφο, και μάλιστα σε ξεχωριστό πλευρικό δωμάτιο, είναι και πάλι δείγμα μιας σπουδαίας στην κοινωνική ζωή τάξης, που γε­νικά θεωρείται βασιλική. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η γυναίκα που ετάφη στο πλευρικό δωμάτιο του θολωτού Τάφου Α των Αρχανών ήταν μια βασίλισσα ή πριγκίπισσα.

Είναι ακόμη βέβαιο, λόγω των ευρημάτων, ότι αυ­τή η γυναίκα είχε και κάποιο ιερατικό αξίωμα. Αυτό φαίνεται πρώτα-πρώτα από τις παραστάσεις στα δακτυλίδια, ένα από τα οποία έχει μια σημαντική λατρευτική σκηνή, ενώ στα άλλα τέσσερα απεικονίζο­νται σε διάφορους συνδυασμούς το θρησκευτικό θέμα των οκτώσχημων ασπίδων, μια φορά μάλιστα με ιερούς κόμβους. Και δεν είναι βέβαια τυχαίο ότι οκτώσχημες ασπίδες απεικονίζονται επίσης στη σφραγίδα από σάρδιο και στο θαυμαστό σε διατή­ρηση υποπόδιο. Ο χαρακτήρας, όμως, της γυναίκας που ετάφη στο πλευρικό δωμάτιο του Θολωτού Τά­φου Α των Αρχανών, ως βασίλισσας-ιέρειας, βεβαι­ώνεται και από τις θυσίες που έγιναν προς τιμήν της, και μάλιστα την ταυροθυσία. Άλλωστε, ο δι­πλός αυτός κοσμικός και θρησκευτικός χαρακτή­ρας δεν βρίσκεται μόνο σ’ αυτή την ταφή του Θο­λωτού Τάφου Α των Αρχανών, αλλά και στην ταφή στο λάκκο της θόλου του τάφου, γιατί, όπως είδα­με, τα κομμάτια της σαρκοφάγου που βρέθηκαν εκεί είχαν διακοσμηθεί με κέρατα καθιέρωσης. Πα­ρόμοιος ήταν, άλλωστε, όπως θα δούμε και πιο κά­τω, ο χαρακτήρας των ταφών στο βασιλικό κτιριακό ταφικό σύμπλεγμα του Θολωτού Τάφου Β. Ακριβώς γι’ αυτό, δεν αποκλείεται το Κτίριο 21 — με τον πιθανό λατρευτικό χαρακτήρα — που βρίσκεται κο­ντά στην είσοδο του δρόμου του Θολωτού Τάφου Α, να σχετίζεται μ’ αυτόν με ξεχωριστό τρόπο, όπως σχετίζεται ο βόθρος με τον Μυκηναϊκό Ταφι­κό Περίβολο.

Η ταφή στο πλευρικό δωμάτιο του Θολωτού Τά­φου Α πρέπει να έγινε στο τέλος της ΥΜ ΙΙΙΑ1 περιόδου, στο πρώτο μισό του 14ου αι. π.Χ. Η χρονο­λογία της ασύλητης αυτής βασιλικής ταφής είναι πολύ ενδιαφέρουσα για τις έμμεσες πληροφορίες που δίνει για την κατάσταση σ’ αυτά τα χρόνια στην Κρήτη, και ειδικότερα στις Αρχάνες.

Μετά την τελική καταστροφή του ανακτόρου της Κνωσού και την πλήρη επικράτηση των Μυκηναίων, όχι μόνο δεν σταμάτησε η ζωή στο νησί, αλλά γνώ­ρισε μια νέα άνθηση. Βασιλικά γένη εξακολουθούν να είναι ισχυρά σε παλιές γνωστές μινωικές θέσεις. Ιδιαίτερα όμως στις Αρχάνες, με την παμπάλαια δυ­ναμική μινωική παράδοση, οι Μυκηναίοι δυνάστες είναι ισχυροί, όπως φαίνεται από πλήθος ευρήματα, τα σημαντικά λείψανα στην Τουρκογειτονιά, τις σπουδαίες ταφές στο παλαιό μινωικό νεκροταφείο στο Φουρνί, όπως στον Μυκηναϊκό Ταφικό Περίβο­λο, στον Θολωτό Τάφο Δ, και βέβαια κατ’ εξοχήν από την ασύλητη βασιλική ταφή του πλευρικού δω­ματίου του Θολωτού Τάφου Α.

Το κείμενο αντλήθηκε από το βιβλίο: Κρήτη Αρχάνες Εκδοτική Αθηνών Α.Ε. Αθήνα 2002

Καθηγητής Γιάννης Σακελλαράκης Δρ. Έφη Σαπουνά-Σακελλαράκη.