Η ονομασία των Αρχανών και άλλα ιστορικά στοιχεία

Η ονομασία των Αρχανών και άλλα ιστορικά στοιχεία

Το όνομα Αρχάνες απαντά στην αρχαιότητα μόνο μία φορά, σε επιγραφή του 5ου π.Χ. αιώνα, η οποία βρέθηκε στην αγορά του Άργους, στον ενικό αριθμό, ως Αχάρνα. Η ερμηνεία της λέξης έχει σχέση, γλωσσικά, με στοιχεία που περιέχουν την έννοια του νερού. Πραγματικά η περιοχή των Αρχανών έχει πολλά νερά.

Στις πινακίδες της Κνωσού με γραμμική γραφή Β (1200 π.Χ.) υπάρχει η λέξη ΑΚΑ που σημαίνει Αχάρνα που ετοιμολογικά θα πει Ιτέα.

Αυτή η επιγραφή αφορά μία εμπορική συνθήκη μεταξύ των πό­λεων της Κρήτης Κνωσού και Τυλίσου και του Αργους. Υπογρά­φεται δε από μέρους των Κρητικών ως εξής: “Τον άρχον τό Τέμενος έχει τον Αχάρνα”. Επομένως το τοπωνύμιο έχει γλωσσολογικά και επιγραφικά τεκμηριωμένη αρχαιοελληνική προέλευση. Εί­ναι επίσης εξακριβωμένο ότι από δω έφυγαν μετανάστες στην Αττική όταν ίδρυσαν τις Αχάρνες εκεί, το γνωστό μας Μενίδι.

Σχετική με τα παραπάνω είναι η παρακάτω επιστολή του αειμνήστου καθηγητή Γεωργ. Χατζηδάκη που απέστειλε στον Αρχανιώτη ιατρό Δημήτριο Λυδάκη το 1921:

ΑΧΑΡΝΑ – ΑΡΧΑΝΑΙ

Τω φίλω κ. Δημ. Λυδάκι ιατρώ  εις Αρχάνας “Ότε κατά το παρελθόν θέρος διέτριβον παρ’ Υμίν, ήκουσα ότι τό όνομα της υμετέρας πολίχνης, Αρχάναι, είναι τουρκικόν. Πρός τήν γνώμην ταύτην παρετήρησα τότε, ότι η περί τούτου αλήθεια δύναται να εξευρεθή μόνον διά της ιστορικής εξετάσεως, πότε δηλ. κατά πρώτον παρεδόθη γραπτώς το όνομα τούτο, επεφυλάχθην δέ να το ερευνήσω και χάριν Υμών και των καλών καγαθών συμπολιτών Σας και χάριν αυτού του πράγματος, χαίρω δε ότι ταχύτερον ή ηδυνάμην να ελπίσω ηυτύχησα να ανεύρω την περί τούτου αλήθειαν.

Επιγραφή δηλ. αρχαία, περί το 450 π.Χ. γεγραμμένη, ευρεθείσα εν τή αρχαία αγορά του Άργους και περιέχουσα συνθήκην των πόλεων Κνωσού και Τυλίσου προς το Άργος, την μητρόπολην αυτών, ως φαίνεται, δημοσιευθείσα δε εν τω Δελτίω της Ελληνικής Αλληλογραφίας, τόμ. 34, αναγιγνώσκεται “Τόν Αρχον τό τέμενος έχει τόν Αχάρνα”. Ούτως επιστώθη επιγραφικώς ότι ήδη κατά τόν Ε’ π.Χ. αιώνα ελέγετο καθ’ ενικόν αριθμόν η Αχάρνα, Δωρικώς, φαίνεται δε ότι βραδύτερον, ότε εγένετο και δεύτερος συνοικισμός, Επάνω Αχάρνα και Κάτω Αχάρνα, ελέχθη κατά πληθ. αι Αχάρναι. Ως προς την μετάθεσιν του ρ Αχάρναι – Αρχάναι σημειώ ότι τοιούτος προληπτικός εν τώ στόματι σχηματισμός παρατηρείται και πάλαι και νυν εν τη διαλέκτω της Κρήτης, πρβλ. Αφορδίτα, πορτί, σταρτός κλπ. και αργουλίδι, κορκός, κούρταλα αντί αγρουλίδι, κρόκος, κρόταλα, και ως φαίνεται είναι αρχαία μέχρι σήμερον διασωζόμενη συνήθεια.

Πρόδηλον δε ότι το Κρητικόν Αχάρνα συνάπεται ετυμολογικώς προς το Αττικόν Αχαρναί ό κατά παλαιάν παράδοσιν ελέγετο και Αχάρνη.

Τώρα, άν ωνομάσθη η μία, ή Κρητικήν, κατά την ετέραν, ή αν εκατέρα, ανεξαρτήτως, έλαβε την ονομασίαν ταύτην εκ του προσηγορικού άχαρνος, αχάρνας και περαιτέρω αχεερωίς (λεύκα) τούτο είναι άλλο ζήτημα, περί ου δεν είναι του παρόντος.

Όπως δε το όνομα της κωμοπόλεως, ούτω και η εν αυτώ, καλλιέργεια της αμπέλου φαίνεται αρχαιότατη. Διότι βλέπων τις τας κρεββατίνας και τας Υπ’ αυτάς κρεμαμένας εξαίσιας σταφυλάς αναμιμνήσκεται τα ομηρικά Σ 561-3. “Εν δ’ ετίθι σταφυλήσι μέγα βρίθουσαν αλωήν, καλήν χρυσείην μελάνες δι’ ανά βότρυες ήσαν, εστήκει δε κάμαξι διαμπερές αργυρέησιν”. Ότι δε Κρητικάς αμπέλους είχε προ οφθαλμών ο ποιητής, φαίνεται πιθανόν εξ όσων λέγει κατωτέρω (στ. 590) περί Κρητικού χορού.

“Εν δέ χορόν ποίκιλλε περικλυτός αμφιγγυήσεις, το ίκελον, οίον ποτ’ εν Κνωσώ ευρείη, Δαίδαλος ήσκησε καλλιπλοκάμω Αριάδνη. Ενθα μέν ηίθεοι και παρθένοι αλφεσίβοιαι ωρχώντ’ αλ- λήλων επί καρπώ χείρας έχοντες”.

Ταύτα, φίλτατέ μοι, ολίγα εν τώ παρόντι.

Έρρωσο Ο σος Γ.Ν. ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ

Το όνομα χάνεται μέχρι και το 1271 μ.Χ., οπότε ξαναπαρουσιάζεται σε συμβόλαιο στο Χάντακα, ως CΑΤΟ ΑRCΗΑΝΟ. Σε άλλο συμβόλαιο του 1280 αναφέρεται μονολεκτικά ΑΡΑΝΟ ΑRCΗΑΝΟ. Το δε 1391 δίδεται άδεια στον καλόγερο Ιωνά Πάγκαλο, κάτοικο ΑΡΑΝΟ ΑRCΗΑΝΕS, να μεταβεί στην Πελοπόννησο για να χειροτονηθεί ιερέας, αφού, όπως ξέρουμε, στην ενετοκρα­τία, δεν υπήρχαν ορθόδοξοι Αρχιερείς στην Κρήτη. Υπήρχαν μόνο Πρωτόπαππες. Το 1577 αναφέρεται ΑRCΗΑΝΕS ΡΕΤRΕΑ με 151 κατοίκους και ΑRCΗΑΝΕ5 ΑΒRΑΜΟCΟRΙ με 361 κατ. Το ίδιο και το 1630. Αρα στην περίοδο της Ενετοκρατίας οι Επάνω Αρχάνες ήσαν δύο ξεχωριστοί οικισμοί. Στην απογραφή του 1671 αναφέρεται ΑRCΗΑΝΕS ΑΡΑΝΟ με 53 χαράτσα. Στην Αιγυπτιακή απογραφή του 1834 αναφέρεται ΑRCΗΑΝΕ5 με 160 χριστ., και 6 τούρκικες οικογένειες. Το 1881 οι Αρχάνες φέρονται ως ξεχωριστός Δήμος, περιλαμβάνοντας στα όρια του τα χωριά, Βαθύπετρο, Κάτω Αρχάνες, Αγ. Βλάσση, Αγ. Σύλλα, Χωριδάκι, Γενάραινα, Βασιλειές, Στεριανό, Σύλλαμο, Μαραθίτη, Φορτέτσα, Ελληνικά, Ζερβού Μετόχι, Μαλάδες, Αγία Ειρήνη, Μακρύ Τοίχο και Καρνάρι, όλα εύφορα και υγιεινά. Έδρα του Δήμου ήταν οι Επάνω Αρχάνες, λαμπρή Κωμόπολη και τότε, με ωραίες οικοδομές, δύο λαμπρές εκκλησίες, Τζαμί, σχολεία, κήπους και πολλά αμπέλια. Επίσης με την έξοχη έπαυλη του Μουσταφά Πασά και υδραγωγείο προς το Ηράκλειο.

Η Κωμόπολη διαθέτει και βυζαντινές εκκλησίες αγιογραφημένες, όπως την εκκλησία του Μιχαήλ Αρχαγγέλου, στο πάλαι ποτέ χωριό “Ασώματος”, 2 χιλ. νότια των Αρχανών με τοιχογραφίες του 1315 μ.Χ. αξιολογημένες και καταγραμμένες από τον άλλοτε καθηγητή του Πολυτεχνείου Αθηνών Άγγελο Προκοπίου. Την “Υπαπαντή”, στην συνοικία “Συνοικισμός ή Κονάκι”, με τοιχο­γραφίες του 14ου αι., την Αγία Παρασκευή Περιβολίων, με τοιχογραφίες πάλι του 14ου αι., και τον Άγιο Γεώργιο, στην κεντρική συνοικία “ΤΖΑΜΙ”, με τοιχογραφίες 14ου αι. ασβεστωμένες. Επίσης το εκκλησάκι του Αφέντη Χριστού στο Γιούχτα είναι του 1443 μ.Χ. καθολικό της άλλοτε ακμάζουσας εκεί μονής, πρώτα καθολικών επί Ενετών και μετά ορθοδόξων, που την κατέστρεψαν οι Τούρκοι το 1866.

Με απόφαση του Εκκλ. Δικαστηρίου της Λατινικής Αρχιεπισκοπικής Κρήτης στις 14/2/1601, ινδ. 14, καταδικάζεται ο παπά Γεώργιος Rughopani, από το χωριό Archanes Petrea σε πενταετή αργία και εξορία από το χωριό του με βάση τις κατηγορίες της συζύγου του Αρετής Γκλόριας Μαρίας, για κάποιες παραβιάσεις που δεν αναφέρονται.

Με άλλη απόφαση ο παπά Γεώργιος Cloria καταδικάζεται σε πρόστιμο 6 χρυσών τσεκινίων και σε νηστεία, μετά από μήνυση εναντίον του του παπά Γεώργιου Αξιώτη Rughopani χωρίς και εδώ να αναφέρεται η κατηγορία.

Στις τελευταίες κρητικές επαναστάσεις κατά των Τούρκων (1889-1897) οι Αρχάνες διεδραμάτησαν σπουδαιότατο ρόλο με αποτέλεσμα να χαρακτηριστούν ως το “Βερντέν” της Κρήτης και ως οι Θερμοπύλες της νεώτερης Ελλάδος από τον ίδιο τον Αρχηγό των Ανατολικών Επαρχιών του νησιού το 1897, τον Αριστοτέλη Κόρακα κατά την ομιλία που εκφώνησε κατά τον εορτασμό της Εκατονταετηρίδας του 1821 στις Αρχάνες το 1930.

Συγκεκριμένα κατά την επανάσταση του 1889, με την γενναία απόκρουση των επιτιθεμένων Τούρκων στο ύψωμα “Γαλανό Παπούρι”, την ημέρα της εορτής της Αγίας Χριστίνας (24 Ιουλίου), οι Αρχάνες, όχι μόνο απέφυγαν την λεηλασία, αλλά αποδείχτηκε ότι με τις νίκες αυτές είχε γίνει η αρχή του τέλους της Τουρκοκρατίας στην Κωμόπολη.

Στην επανάσταση πάλι του 1897 οι Αρχάνες υπήρξαν το προπύργιο τριών επαρχιών του Νομού και γενικότερα ολόκληρης της Ανατολικής Κρήτης. Οι τότε Αρχανιώτες συνεπικουρούμενοι από οπλαρχηγούς άλλων διαμερισμάτων, αλλά και από το Τάγμα των Επιλέκτων Κρητών του Ιωάννη Νταφώτη, αντέταξαν αποτελεσματική άμυνα, κυρίως κατά το πρώτο τρίμηνο του έτους.

Οι υπερασπιστές της Κωμόπολης με ατελή οπλισμό, με ολιγάριθμους οπλοφόρους και με μικρή βοήθεια άλλων επαρχιών, απέκρουσαν επανειλημμένες επιθέσεις οργανωμένου και πολυάριθμου Τουρκικού στρατού, αλλά και ατάκτων Βαζιβουζίκων Οθωμανών, οι οποίοι πολλές φορές ξεπερνούσαν τον αριθμό των 20.000, ενισχυμένοι, περιστασιακά, από τους τρομερούς Αμπαδιώτες και πολλούς Βεγγάζιους, που ερχότανε από τα Χανιά, ειδικά για να ενισχύσουν την φρουρά του Ηρακλείου.

Η “Εφημερίς” Αθηνών στις 21/1/1897 γράφει: “Μεταξύ των σαν 2 άνδρες και πολλά πρόβατα, αριθμούσι δε πολλούς πληγωμένους. Στον Κολομόδιτης Πεδιάδος συνήφθη μάχη γιατί οι Χρι­στιανοί ημπόδισαν τους Οθωμανούς που πήγαιναν στο Ηράκλειο. Επίσης συμπλοκή συνήφθη και στον βαθύ ποταμό για τον ίδιο λόγο. Δύο από τους πληγωθέντες χριστιανούς σώθηκαν στα Σπήλιά, οι οποίοι μετεφέρθησαν εις Ηράκλειο”,

Την άμυνα της Κωμόπολης διηύθυνε, πολύ επιδέξια, ειδική Αμυντική Επιτροπή από ντόπιους προκρίτους με αρχηγό τον Γεν. Αρχηγό Τεμένους Γεώργιο Καπετανάκη, η οποία είχε συγχρόνως και τη φροντίδα της συντήρησης του άμαχου πληθυσμού, ο οποίος, πλην των Αρχανιωτών, είχε συρρεύσει στην Κωμόπολη από τα γύρω χωριά, για σωτηρία, κι ο οποίος έφθανε στους 7000.

Τα υψώματα, “Γαλανό Παπούρι”, “Βιόλα”, “Τζε”, “Φουρνί”, “Πετροκέφαλο”, “Γιούχτας”, κλπ. έγιναν θέατρα πολύνεκρων μαχών και βάφτηκαν από το αίμα ηρώων υπερασπιστών της Κωμόπολης.

Οι πάντες γνώριζαν τότε ότι αν οι Αρχάνες “έπεφταν” όχι μόνο θα έπεφτε και η ενδοχώρα ολόκληρη του Νομού, αλλά και η έκβαση της επανάστασης στην Κρήτη θα είχε κακό αποτέλεσμα γι’ αυτό όλοι, με αγωνία, παρακολουθούσαν την έκβαση της πολιορ­κίας τους.

Με την βοήθεια της Παναγίας της Φανερωμένης της Αρχανιώτισσας η άμυνα κρατήθηκε, ο εχθρός νικήθηκε και η Κωμόπολη εώρτασε την 25 Μαρτίου 1821, το 1897, ως η πρώτη ελεύθερη πόλη της Κρήτης.

Το μέγεθος και το μεγαλείο των γεγονότων των Αρχανών του 1897 είναι τεράστιο και τα επιτεύγματα αυτού του αγώνα, δίκαια χαρακτηρίστηκαν ως “Αρχανιώτικο θαύμα”¹⁰.

Το 1920 οι Αρχάνες χαρακτηρίζονται ως έδρα Αγροτικού Δήμου και το 1924, που καταργούνται οι Αγροτικοί Δήμοι και οι οικισμοί τους μετατρέπονται σε αυτοτελείς κοινότητες, οι Επάνω Αρχάνες αποτελούν ιδιαίτερη Κοινότητα.

Την Κωμόπολη διασχίζει ο χείμαρρος Κατσαμπάς ή Κέρατος που παλαιότερα είχε πολλά νερά με συνεχή ροή και με πολλές πηγές στις όχθες του. Τα νερά δε αυτά κινούσαν, σ’ όλο το μήκος του φαραγγιού, πολλούς υδρόμυλους, των οποίων τα απομεινάρια είναι ακόμη φανερά¹¹. Λέγεται και Σπηλιωπόταμος όπως γράφει ο Πωλ Φωρ (βλ. “Κρητολογία” 16-19 σελ. 42/1983-84.

Οι πληροφορίες έχουν αντληθεί από το βιβλίο με τίτλο,

Η εκκλησία της Παναγίας της Φανερωμένης των Αρχανών.

Συγγραφέας, Νίκος Γ. Χριστινίδης δάσκαλος. 

Α