Η ιστορία της Καπνικαρέας

Διαβάστε την ιστορία της εκκλησίας της Καπνικαρέας που τιμάται 21 Νοεμβρίου Τα Εισώδια της Θεοτόκου.

Η βοή του κόσμου που βγήκε για ψώνια, οι επιγραφές, τα φώτα και οι βιτρίνες των καταστημάτων, οι φωνές των πλανόδιων που διαλαλούν την πραμάτεια τους, επιφωνήματα και γέλια μικρών και μεγάλων που συνωστίζονται για να δουν τους καλλιτέχνες του δρόμου, μουσικές που μας ξαφνιάζουν από άλλες εποχές και άλλα μέρη. Ο κόσμος της αγοράς απλώνεται μπροστά μας καθώς κατηφορίζουμε την οδό Ερμού. Ένας κόσμος ζωντανός που αλλάζει συνέχεια.

Στο βάθος του δρόμου διακρίνεται ο παλαιότερος κάτοικος. Επιβλητική και ήσυχη η Καπνικαρέα γνωρίζει όλα τα μυστικά της περιοχής. Άλλα θα μας τα μαρτυρήσει και άλλα όχι. Ας τη ρωτήσουμε!

Γνωριμία

Στέκεσαι στην πλατεία Καπνικαρέας. Στο κέντρο αυτής της πλατείας βρίσκεται μια εκκλησία, αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου. 

 Σκέψου τι σε ενδιαφέρει να μάθεις για αυτήν.

Πότε κτίστηκε; Τι να συνέβαινε τότε;

Πως να ήταν η περιοχή άλλοτε;

Ποιοι άνθρωποι να περνούσαν από εκεί;

Ποια γεγονότα να συνέβησαν γύρω της;

Έζησε άραγε περιπέτειες;

Ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά:

Πότε μπορεί να κτίστηκε ο ναός;

Πριν από 50 χρόνια;

Πριν από 300 χρόνια;

Πριν από 1.000 χρόνια;

«Μεγαλύτερος κι απ’ την Καπνικαρέα»

Αυτή την υπερβολή χρησιμοποιούσαν οι προηγούμενες γενιές για να δηλώσουν την προχωρημένη ηλικία κάποιας. Η πασίγνωστη εκκλησία, για την τότε μικρή Αθήνα, είχε ηλικία ορόσημο! Κτίστηκε τον 11ο αιώνα, σε περίοδο ακμής του Βυζαντίου. Η Βυζαντινή περίοδος αρχίζει το 324 μ.X., με την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης, της νέας πρωτεύουσας της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο, και τελειώνει το 1453 μ.Χ. με την άλωση της Πόλης από τους Οθωμανούς.

Παρατήρησε τη διαφορά του επιπέδου ανάμεσα στο ναό και στο δρόμο. Έχεις προσέξει αλλού το ίδιο φαινόμενο;

Έχει σχέση αυτό το φαινόμενο με την ηλικία του ναού;

Ένα μέτρο βάθος – χίλια χρόνια ζωής

Τον 11ο αιώνα, όταν κτίστηκε ο ναός, το δάπεδό του βρισκόταν στο ίδιο επί­πεδο με το δρόμο. Η διαφορά του ύψους που παρατηρούμε εδώ, είναι ένα φαινόμενο που συναντάμε συχνά σε περιπτώσεις διατήρησης παλαιότερων κτισμάτων στο σύγχρονο αστικό περιβάλλον. Η σταδιακή αύξηση του ύψους του εδάφους οφείλεται σε φυσικά φαινόμενα και σε ανθρώπινες επεμβάσεις.

Οι άνεμοι, οι βροχές, τα ποτάμια και άλλοι φυσικοί παράγοντες μεταφέ­ρουν υλικά, όπως χώμα, λάσπη και πέτρες, από τα ψηλότερα σημεία και τα εναποθέτουν σε χαμηλότερα, με αποτέλεσμα να μεταβάλλονται η μορφή και το ύψος του εδάφους. Ένα μέρος από τα υλικά αυτά προέρχεται από την αποσάθρωση των πετρωμάτων, δηλαδή την αποσύνθεσή τους με την επίδραση του νερού, του αέρα ή άλλων φυσικών παραγόντων.

Οι πόλεις που κατοικούνται από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα, οι ανασκαφές αποκαλύπτουν τις διαδοχικές φάσεις κατοίκησης. Και αυτό γιατί, καθώς τα παλαιότερα οικοδομικά υλικά δεν απομακρύνονταν, όσα δεν ξαναχρησιμοποιούνταν αποτελούσαν τη βάση καινούργιων κτηρίων. Με την ανασκαφική διαδικασία αποκαλύπτονται διαφορετικά στρώματα με υλικά κατάλοιπα παλαιοτέρων εποχών, όπου τα πιο κοντινά στην επι­φάνεια είναι και τα πιο πρόσφατα χρονικά, ενώ όσο προχωρούμε βαθύτερα συναντάμε διαδοχικά τα προγενέστερα.

Η μορφή που έχει σήμερα ο χώρος γύρω από την Καπνικαρέα είναι απο­τέλεσμα διαδοχικών επεμβάσεων με τελευταία την πεζοδρόμηση της περιοχής. Αυτές οι επεμβάσεις έχουν επίσης συμβάλει στην ανύψωση της επιφάνειας του εδάφους, με αποτέλεσμα να έχουμε σήμερα τη διαφορά ύψους που παρατηρείται.

Γιατί η εκκλησία αυτή ονομάστηκε Καπνικαρέα;

Το όνομα αυτό είναι συνηθισμένο για εκκλησία; Ποια λέξη σου φέρνει στο νου;

Όνομα μυστηριώδες

Η Αθήνα στα βυζαντινά χρόνια ήταν μια πόλη με χαμηλά σπίτια. 0 καπνός που έβγαινε από τις καμινάδες ήταν σημάδι ζωής. Σίγουρα μέσα στο σπίτι, απ’ όπου έβγαινε καπνός, ζούσαν άνθρωποι που μαγείρευαν και προσπαθούσαν να ζεσταθούν. Γι’ αυτό και οι φοροεισπράκτορες ονόμαζαν «καπνό» την εστία, την οικογένεια από την οποία εισέπρατταν τον καπνικό φόρο. 0 καπνικός φόρος βάραινε στις αγροτικές περιοχές κάθε οικογένεια με σπίτι, κάθε νοι­κοκυριό, επειδή αποτελούσε μονάδα παραγωγής. Οι συλλέκτες του καπνι­κού φόρου λέγονταν καπνικάριοι. Με τους καπνικάριους σχετίζεται το όνομα της εκκλησίας, ίσως γιατί κάποιος από αυτούς να έκτισε την Καπνικαρέα. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή οι κάτοικοι της περιοχής καθαρίζοντας τον ναό μετά από φωτιά που έβαλαν οι Τούρκοι το 1689, βρήκαν καπνισμένη την εικόνα της Παναγίας. Από το καπνισμένο κεφάλι (κάρα όπως λεγόταν) πιθανόν να προήλθε η ονομασία Καπνικαρέα.

0 ναός παλαιότερα ονομαζόταν και Καμουχαρέα. Η ονομασία αυτή προ­ερχόταν από τον καμουχά, ένα πολύτιμο μεταξωτό ύφασμα, που χρησιμο­ποιούσαν στις εκκλησίες σαν ποδιά κάτω από τις εικόνες. Στην περιοχή της Καπνικαρέας υπήρχαν υφαντουργεία, που κατασκεύαζαν καμουχά και σύμ­φωνα με μια εκδοχή ανήκαν στο ναό.

Πως φαντάζεσαι την περιοχή στα τέλη του 11 ου αιώνα;

Η περιοχή

Μια συνοικία με χαμηλά σπίτια, με εργαστήρια και με πνευμα­τικό και κοινωνικό επίκεντρο το ναό της Καπνικαρέας. Αυτή είναι η εικόνα της περιοχής στα τέλη του 11ου αιώνα, γνωστή κυρίως από τα δεδομένα των ανασκαφών, που δεν έχουν πάψει ποτέ να πραγματοποιούνται.

Στάσου στη νότια πλευρά του ναού, στο σημείο που έχεις θέα προς την Ακρόπολη. Ποια εποχή κατασκευάσθηκαν τα τείχη και τα κτίσματα στην Ακρόπολη; Την εποχή που κτίστηκε η Καπνικαρέα τι συνέβαινε σε αυτόν το λόφο της Αθήνας;

 

Μια Ακρόπολη διαφορετική

0 Παρθενώνας κτίστηκε τον 5ο αιώνα π.Χ. όπως και τα τείχη και τα υπό­λοιπα κτίσματα, που βρίσκονται πάνω στην Ακρόπολη. Ήταν αφιερωμένος στην λατρεία της θεάς Αθηνάς. Στα βυζαντινά χρόνια (6ος αι.) μετα­τράπηκε σε χριστιανικό ναό, αφιερωμένο στην Παναγία την Αθηνιώτισσα. Οι Βυζαντινοί συχνά μετέτρεπαν αρχαίους ναούς σε χριστιανικούς, όχι μόνον για να αποδυναμώσουν την παλιά θρησκεία, αλλά και για να εξοι­κονομούν χώρο και υλικά. Έτσι χώροι που επί αιώνες ήταν ιεροί εξακο­λουθούσαν να είναι και αργότερα. Στα τέλη του 10ου αιώνα η Αθήνα έγινε έδρα μητρόπολης. Ο μητροπολίτης, που ήταν πολύ σημαντικό πρόσωπο, πνευματικός ηγέτης και προστάτης του αθηναϊκού λαού, εγκαταστάθηκε στην Ακρόπολη. Λίγα χρόνια αργότερα η Αθήνα δέχτηκε έναν λαμπρό επι­σκέπτη. Το 1018 ο αυτοκράτορας Βασίλειος ο Β’ ήρθε στην Αθήνα, μετά τους νικηφόρους πολέμους του εναντίον των Βουλγάρων, και με ιδιαί­τερη επισημότητα προσευχήθηκε και ευχαρίστησε τη Θεοτόκο, στην Πανα­γία την Αθηνιώτισσα, πάνω στο λόφο της Ακρόπολης. Η Αθήνα βρισκόταν σε περίοδο ακμής και η φήμη της, ως πνευματικού κέντρου, εξαπλώθηκε σε ανατολή και δύση

Βυζαντινή Αθήνα

Στα τέλη του 11ου αι., η Αθήνα προστατευόταν από τρία τείχη. Το θεμιστόκλειο τείχος, κτισμένο τον 5ο αιώνα π.Χ., με περιορισμένη πια αμυντική σημασία, αποτελούσε το απώτατο όριο της πόλης. Το υστερορωμαϊκό, του 3ου αιώνα μ.Χ., εκτεινόταν στα βόρεια της Ακρόπολης, περικλείοντας και το χώρο της Ρωμαϊκής αγοράς. Το Ριζόκαστρο κτίστηκε στα τέλη του 11ου αιώνα και περιέβαλλε το λόφο της Ακρόπολης.

Συνοικίες με κατοικίες, εργαστήρια, ναούς και άλλα οικοδομήματα απλώ­νονταν κυρίως στα βόρεια και νότια της Ακρόπολης, που αποτελούσε τον πυρήνα της ζωής στην πόλη. Εκτείνονταν και σε πιο μακρινές από το κέντρο περιοχές, πάντοτε όμως εντός των τειχών. Οι δρόμοι ακολουθούσαν το σχε­δίασμά του αρχαίου οδικού δικτύου. Ανάμεσα στις συνοικίες υπήρχαν χαμηλοί λόφοι και καλλιεργημένες ή ακαλλιέργητες εκτάσεις.

Το εμπόριο δίνει πνοή

Ένα αυτοκρατορικό διάταγμα του 1082 παραχωρούσε στους Βενετούς, φημισμένους εμπόρους της εποχής, το προνόμιο να συναλλάσσονται με ευνοϊκούς όρους σε κάποιες περιοχές με σημαντική εμπορική δραστη­ριότητα. Μια τέτοια περιοχή ήταν και η Αθήνα, με εμπορικό χαρακτήρα από τους αρχαίους χρόνους.

Η γενική ανασυγκρότηση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, που άρχισε στα τέλη του 10ου αιώνα, είχε επιδράσει ευνοϊκά στην οικονομική ανάπτυξη της Αθήνας. Η ανάπτυξη του εμπορίου στήριζε την οικονομία της πόλης. Οι Αθηναίοι παρήγαν λάδι, κρασί και μέλι. Στα βιοτεχνικά τους εργαστήρια έφτιαχναν υφάσματα και παρασκεύαζαν σαπούνι. Άλλες σημαντικές δρα­στηριότητες ήταν η αλιεία και η συλλογή των κοχυλιών για την παραγωγή πορφύρας. Μαζί με την ανάπτυξη της οικονομίας, η πολλαπλή οχύρωση της πόλης, η κορύφωση της οικοδομικής δραστηριότητας και η πνευμα­τική της κίνηση, της χάρισαν αίγλη που έφτανε και πέρα από τα όρια της βυζαντινής επικράτειας.

Περπατώντας σήμερα στην Αθήνα δεν θα συναντήσουμε σπίτια, εργαστήρια, δρόμους και πλατείες βυζαντινές. Μόνο εκκλησίες.

Η Καπνικαρέα είναι από τις πιο γνωστές.

Θα την χαρακτηρίζατε μνημείο;

Πότε ένα χτίσμα χαρακτηρίζεται μνημείο;

Από ποια λέξη προέρχεται ο όρος μνημείο;

Το μνημείο

Στάσου στη νότια πλευρά του ναού και παρατή­ρησε τον εξωτερικό του τοίχο.

Τι υλικά έχουν χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή του και ποια από αυτά χρησιμοποιούνται περισσότερο;

Τα υλικά έχουν τοποθετηθεί κατά τρόπο τυχαίο ή ο τεχνίτης έχει ακολουθήσει κάποιο σύστημα;

Τα υλικά μπαίνουν σε τάξη

Παρατηρείς σε σειρές μεγάλους ορθογώνιους λίθους, που περιβάλλονται από λεπτό κόκκινο τούβλο. Η πέτρα, το τούβλο και η λάσπη, η οποία αποτελούσε το συνδετικό υλικό, ήταν τα υλικά που χρησιμοποιούσαν συχνότερα οι Βυζαντινοί. Τότε το τούβλο ονομαζόταν πλίνθος και η λάσπη κονίαμα. Το σύστημα τοιχο­ποιίας, που μόλις παρατήρησες, ονομάζεται πλινθοπερίκλειστο, επειδή σύμφωνα με αυτό τον τρόπο δόμησης, οι πέτρες, τοπο­θετημένες σε σειρές, περιβάλλονται από λεπτές πλίνθους. Το πλινθοπερίκλειστο σύστημα τοιχοδομίας ήταν ευρέως διαδεδο­μένο, από τα μέσα του 10ου αιώνα έως το τέλος των βυζαντινών χρόνων και σε απλούστερη μορφή διατηρήθηκε και αργότερα.

Στάσου στη βόρεια πλευρά του ναού και παρατήρησε τον εξωτερικό του τοίχο.

Τα υλικά και ο τρόπος κατασκευής του τοίχου διαφέρουν από αυτά της νότιας πλευράς;

Ένας τοίχος χωρίς πειθαρχία

Τα υλικά του βόρειου τοίχου είναι ίδια με αυτά που έχουν χρησιμοποιηθεί σε άλλες πλευρές του μνημείου. Όμως, ο τρόπος κατασκευής του τοίχου διαφέρει. Εδώ τα υλικά είναι τοποθετη­μένα τυχαία. Οι πέτρες δεν έχουν δεχτεί ιδιαίτερη επεξεργασία και έχει χρησιμοποιηθεί ισχυρή δόση κονιάματος.

Ποια είναι η αιτία; Προχώρησε στην εξερεύνηση του μνημείου και θα την ανακαλύψεις!

Δυο σχήματα που ξεχωρίζουν

Ο χώρος στη νότια πλευρά είναι ο αρχικός ναός, αφιερωμένος στα Εισόδια της Θεοτόκου (τονίζεται με χρώμα). Στο κέντρο του είναι σημειω­μένα δύο σχήματα, που καθορίζουν τον αρχιτεκτονικό του τύπο. Ποια είναι αυτά τα δύο σχήματα;

Τα σχήματα που ανακάλυψες στο εσωτερικό του μνημείου, είναι ο σταυ­ρός και ο κύκλος. 0 σταυρός εγγράφεται στις πλευρές του αρχικού ναού. 0 κύκλος συμβολίζει τον τρούλλο. Από τα σχήματα αυτά καθορίζεται ο αρχιτεκτονικός τύπος του ναού, που είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλλο. Τα αρχιτεκτονικά στοιχεία, που πιθανόν σε βοήθησαν να εντο­πίσεις το σταυρό και τον τρούλλο, είναι οι τέσσερις καμάρες που αποτε­λούν τις τέσσερις κεραίες του σταυρού.

Δύο πρόσθετοι χώροι

Στην κάτοψη παρατήρησε τους δύο χώρους που είναι τονισμένοι με χρώμα. 0 χώρος στη βόρεια πλευρά είναι το παρεκκλήσι της Αγίας Βαρβάρας, που κτίστηκε στην περίοδο της Τουρκοκρατίας. Στη θέση αυτή υπήρχε παρεκ­κλήσι που είχε κτιστεί τον 11ο αιώνα, λίγο μετά την κατασκευή του αρχικού ναού. Στη δυτική πλευρά των δύο ναών προστέθηκε, επίσης τον 11ο αιώνα, ο εξωνάρθηκας, που αρχικά φαίνεται ότι είχε τη μορφή ανοικτής στοάς.

Για ποιους λόγους, κατά τη γνώμη σου, κατασκευάστηκαν το παρεκ­κλήσι και ο εξωνάρθηκας;

Μπορείς τώρα να ανακαλύψεις το λόγο για τον οποίο ο βόρειος τοίχος του μνημείου έχει διαφορετικό τρόπο κατασκευής;

Νάρθηκας είναι ο πρόναος, δηλαδή το τμήμα του ναού που βρίσκεται στη δυτική πλευρά, πριν από τον κυρίως ναό και έχει συνήθως τη μορφή στοάς, η οποία εκτείνε­ται σε ολόκληρο το πλάτος του ναού. Τα πρώτα χριστιανικά χρόνια, στο χώρο αυτό στέκονταν όσοι δεν είχαν ακόμα βαπτιστεί. Αργότερα εκεί οι πιστοί προετοιμάζονταν πνευματικά για να περάσουν στον κυρίως ναό. Εξωνάρθηκας είναι το πρόσκτισμα του ναού που μερικές φορές προστίθεται δυτικά, μπροστά από το νάρθηκα.

Διά χειρός Κόντογλου

Οι τοιχογραφίες στο εσωτερικό του μνημείου δεν είναι βυζαντινές.

Η σημερινή τοιχογράφηση του ναού έγινε την δεκαετία του ’40, στο μεγα­λύτερο μέρος της από το Φώτη Κόντογλου. Το υπόλοιπο συμπληρώθηκε από τους μαθητές του.

Η ψηφιδωτή διακόσμηση στην είσοδο του ναού έγινε το 1936 από την Ελένη Βόιλα.

Η Καπνικαρέα βρίσκεται στο κέντρο της πόλης. Τα πρώτα χρόνια που δια­μορφώθηκε η οδός Ερμού, σε αυτή την πλατεία στεγάστηκαν τα υπουρ­γεία Εσωτερικών και Εκκλησιαστικών. Μπροστά από την εκκλησία περ­νούσαν φυσιογνωμίες ιστορικές και άνθρωποι άγνωστοι σε μας για να κάνουν τις δουλειές τους, να ψωνίσουν, να φωτογραφηθούν στα καλλιτε­χνικά φωτογραφεία που πλήθαιναν γύρω από την πλατεία ή για να συναναστραφούν τους συμπολίτες τους και να συζητήσουν στα φημισμένα καφενεία της πρωτεύουσας.

Σήμερα εδώ εξακολουθεί να χτυπά η εμπορική καρδιά της Αθήνας. Η θέση της Καπνικαρέας επηρεάζει την κατάσταση του μνημείου, την ανάδειξη του και το ενδιαφέρον και τα συναισθήματα του κόσμου.

Το μνημείο, λόγω της θέσης του, κινδύνευσε κατά τον 19ο αιώνα. Σκέψου την ιστορία της εποχής και αναλογίσου τους πιθανούς κινδύνους.

Ο ναός σε περιπέτειες

Το 1833 οι αρχιτέκτονες-πολεοδόμοι Κλεάνθης και Σάουμπερτ έκα­ναν το σχέδιο της πόλης, που επρόκειτο να γίνει η πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους. Στο ρυμοτομικό τους σχέδιο, οι δύο πολεοδόμοι έδειξαν ιδιαίτερη ευαισθησία για τον ναό της Καπνικαρέας. Μια η κυκλική πλατεία θα περιέβαλλε το βυζαντινό μνημείο, που θα βρισκόταν επί της οδού Ερμού. Αντίθετα, ο Λέων φον Κλέντσε, που διαδέ­χτηκε τους δύο πολεοδόμους στο σχεδίασμά της Αθήνας το 1834, δεν έδειξε σεβασμό προς τα βυζαντινά μνημεία που θα κληρονομούσε η νέα πόλη. Σύμφωνα με το σχέδιο του, η οδός Ερμού θα περνούσε από το χώρο που βρισκόταν ο ναός και η Καπνικαρέα θα κατεδαφιζόταν. Ανάλογη τύχη θα είχε και ο βυζαντινός ναός των Αγίων θεοδωρών, που βρίσκεται κοντά στη σημερινή πλατεία Κλαυθμώνος. Η τύχη της εκκλη­σίας ήταν αμφίβολη για 30 χρόνια. 0 Κλεάνθης και ο Σάουμπερτ ως μέλη της Οικοδομικής Επιτροπής της Αθήνας, κατάφεραν να τη διασώσουν όλα αυτά τα χρόνια, ενώ οι γείτονες ήθελαν να εκμεταλλευτούν τη γη της. Το 1863, μετά από απόφαση κατεδάφισής της που ξεσήκωσε την γενική κατακραυγή των Αθηναίων, η Κυβέρνηση όρισε ότι η Καπνικαρέα θα ξανακτιζόταν δυτικά της σημερινής πλατείας της Ομονοίας, εκεί όπου κτίσθηκε αργότερα ο ναός του Αγίου Κωνσταντίνου. Δεν ικα­νοποιήθηκαν όμως οι αγανακτισμένοι πολίτες, με αποτέλεσμα οι απο­φάσεις της Κυβέρνησης να παραμείνουν ανεφάρμοστες. Τον ίδιο χρόνο, αφού ανέλαβε τα καθήκοντα του ο νέος βασιλιάς Γεώργιος, απομα­κρύνθηκε οριστικά ο κίνδυνος κατεδάφισής της.

Το κείμενο αντλήθηκε από παλιό φυλλάδιο του Υπουργείου Πολιτισμού που δεν αναγράφει χρονολογία έκδοσης.