Η Φιλική Εταιρία διαμέσου του κλήρου στην Κρήτη
Η εκκλησία της μεγαλονήσου ήταν από τις πρώτες που έλαβε μέρος σύσσωμη σχεδόν στον απελευθερωτικό αγώνα του 1821. Ελάχιστοι από τους ρασοφόρους της δεν ήταν μυημένοι στη Φιλική Εταιρία. Όλοι ανεξαιρέτως, όμως, γνώριζαν την ύπαρξη της και προσπαθούσε να υποβοηθήσουν το έργο της με κάθε τρόπο.
Η δράση της Φιλικής Εταιρίας στην Ελλάδα, όπως είναι γνωστό, αρχίζει το 1814, καθώς και η επαναστατική κινητοποίηση. Ποια ήταν η δράση της Φιλικής Εταιρίας στην Κρήτη δεν έχει ακόμη αρκετά μελετηθεί κι υπάρχουν πολλά αξεκαθάριστα σημεία. Ένα, όμως, είναι βέβαιο, ότι οι αρχιγοί της Φιλικής Εταιρίας δεν προγραμμάτισαν η δεν μπόρεσαν να οργανώσουν τον επαναστατικό ευαγγελισμό της Κρήτης σε πολύ μεγάλη κλίματα. Πάντως υπάρχουν αρκετές ενδειξεις ότι οι πρόκριτοι και ιεράρχαι της νήσου, μεμυημένοι εις τα της Φιλικής Εταιρίας, παρασκευάζοντο δια τον επικείμενον αγώνα. Έτσι, όταν κηρύχτηκε η Επανάσταση, αρκετοί κρητικοί βράθηκαν μυημένοι, όχι όμως σε τέτοια έκταση όση σε άλλες ελληνικές περιοχές.
Κρήτες ναυτικοί μυήθηκαν κατά τη διάρκεια ταξιδιών τους στην Πόλη. Ο Παπαφλέσσας κατήχησε στις 5 Οκτωβρίου 1816 στην Πόλη τον Χανιώτη πλοίαρχο Χρήστο Πετρούλη, που πλήρωσε αμέσως 500 γρόσσια και υποσχέθηκε άλλες 3.000 <και όλη την δύναμη του> Την ίδια εποχή κατηχήθηκαν και οι Σφακιανοί πλοιοκτήτες Ψαρουδάκης, Παναγιωτάκης και Ανδρέας Φασουλής. Ο τελευταίος μάλιστα είναι από τους πρώτους μεγάλους δωρητές της Κρητικής Επαναστάσεως,προσφέροντας ότι είχε, σαράντα βαρελάκια πυρίτιδα -360 οκάδες-και χαρτί και μολύβι, για την κατασκευή φυσιγγίων.
Πρώτος κήρυκας της Φιλικής Εταιρίας στην Κρήτη είναι ο Μανουήλ Βερνάρδος. Ο Βερνάρδος γεννήθηκε στο Ρέθυμνο (στην πόλη η σε χωριό της επαρχίας Αμαρίου) το 1777. Ο πατέρας του Ιερώμυνος ήταν ιερεύς (πρωτόπαπας) η δε μητέρα του, πιθανώς από την οικογένεια των Σιλιγάρδων, ήταν αδελφή του επισκόπου Λάμπης Μεθοδίου, που, όπως αναφέραμε παραπάνω, δολοφονήθηκε στο Αμάρι το 1793. Ο Βερνάρδος υπήρξε Φιλικός (εκ των παλαιοτέρων μάλιστα). κατηχηθή εις το Ιάσιον υπό του ιατρού Ρίζου Καρνεάδου το 1816 (η το 1818), ο ίδιος δε επέδειξεν αξιόλογον κατηχητικήν δράσιν εις πολλάς περιοχάς, αλλά και εις την Κρήτην, όπου το έργον τούτο ήτο άκρως επικίνδυνον λόγω της εκεί καταστάσεως και όπου εταξίδευεν εξ Ιασίου διά τον σκοπόν τούτον κυρίως.
Τον Σεπτέμβριο του 1819 κατέβηκε στα Σφακια, φαινομενικά για να φέρει βοήθεια – βιβλία και χρήματα – στο σχολείο της Παναγίας της Θυμιανής, στην πραγματικότητα όμως για να βολιδοσκοπήσει τα πράγματα και να κατηχήσει τοπικούς παράγοντες. Ανάμεσα σε αυτούς και τον Αναγνώστη Μανουσογιαννάκη από τη Νίμπρο.
Το Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου έφτασε στην Κρήτη, απεσταλμένος της Φιλικής Εταιρίας, ο Τζιώτης καθηγητής Βαρνάβας Πάγκαλος. Κρητικός από παλιά οικογένεια Κρητών φυγάδων. Οι καρποί της δράσεως του υπήρξαν πλούσιοι. Κατήχησε αμέσως στα Χανιά, ώρα τρεις το απόγευτμα, εορτή του Αγίου Νικολάου, στην εκκλησία των Αγίων Αναργύρων το γιατρό Ρενιέρη, τον Κουβαρίτη και τον Γερακάρη, εξέχοντες κρητικούς, καθώς και το διαβόητο κρυφοχριστιανό Χουσεϊν (Μιχάλη) Κουρμούλη, από τον Κουσέ Καινουρίου, με τους αδελφούς του, στο σπίτι του Ιωάν. Κουβαρίτη, στο Κρύο Βρυσάλι. Ο Βαρνάβας Πάγκαλος μύησε, ακόμη, τον επίσκοπο Κισάμου Μελχισεδεκ. Δεσποτάκη και τον φοβερό πολέμαρχο της μονής Πρέβελη Μελχισεδεκ Τσουδερό με τους αδελφούς του Γεώργιο και Ιωάννη, καθώς και τους, τον ηγούμενο της μονής Γωνιάς Κισάμου Παρθένιο Ραπτάνη, τον Ιωάννη Δαμβέργη από το Ρέθυμνο, τον Ανδρέα Παχυνάκη η Παχυναντρούλη, έναν από τους σεμνότερους αγωνιστές του 1821.
Για την σύσταση της Φιλικής Εταιρίας στα Σφακιά εστάλη ο κυρ Νικόλαος Καρατζάς από τον εκ Λεβαδείαςαρχιστράτηγον κύριον ΖαρίφηνΑθανασόπουλον (Αθανάσιον).
Επίσης, ο διδάσκαλος Ιωάννης Μεταξάς (ο μετέπειτα επίσκοπος Ρεθύμνης Ιωαννίκιος Λαζαρίδης)που εχρημάτισε και γραμματεύς του Οσμάν Πασά του Πνιγάρη, περιέλθων όμως εις έριδας μετά των προυχόντων Ρεθυμνίων, ηναγκάσθη να επέλθη εις Κωνσταντινούπολιν, όπου και εμυήθη εις τα της Φιλικής. Ωε τοιούτος λοιπόν κατήλθεν και πάλιν εις Ρέθυμνον κατά το 1827, οπότε εχειροτονήθη Ρεθύμνης, διαμείνας μέχρι του 1835. Τότε ηναγκάσθη να φύγη, διότι ανεκαλύφθη υπό των Τούρκων, ότι ήτο μεμυημένος εις τα της Φιλικής. Ανεχώρισε λοιπόν εις Αίγιναν και εκείθεν εις Κωνσταντινούπολιν. Κατά το 1837 εστάλη υπό των Πατριαρχείων επίσκοπος εις Ιωάννινα, αφού πρώτον παρητήθη υπέρ του Καλλίνικου, τότε Αυλοποτάμου μόνον.
Άλλοι κληρικοί που μυήθηκαν στη Φιλική Εταιρία, ήταν ο διάκονος Γαλακτίωνας Ψαρομίλιγκος, ο Ιγνάτιος, επίσκοπος Αρδαμερίου, τοποτηρητής της Εκκλησίας Κρήτης, ο δάσκαλος Κυδωνίας Ιεροδιάκονος Καλλίνικος από τη Βέροια, που μύησε κατόπιν τον άγιο Κυδωνίας το 1820, ο Νεόφυτος, οικονόμος του Σινά, ο Καλλίνικος (το κοσμικό του όνομα Κυριακός) Κριτοβουλίδης, που μυήθηκε στη Σμύρνη τον Μάιο του 1819 από τους Μιχαήλ Ναύτη και Αριστείδη Πωπ, ο επίσκοπος Ιεράς Αρτέμιος Παρδάκης, που μυήθηκε το 1820 στην Κωσνταντινούπολη, από τον Σωτήριο Θεαγένη και η εισφορά του υπήρξε <τάλλαραν εκατον>και ο εθνομάρτυρας Μητροπολίτης Κρήτης Γεράσιμος Παρδάλη, που ήταν συνοδικός και έμεινε πολύν καιρό στην Κωνσταντινούπολη την ίδια εποχή.
Αυτοί οι Ιερωμένοι Φιλικοί μύησαν ύστερα και καπετανέους στις διάφορες περιοχές του νησιού, όπως π.χ. ο επίσκοπος Ιεράπετρας που μύησε τον Καζανομανόλη, τον Ανδρέα Συμιακό, τους Εμμαν. Μουρέλλο και Εμμαν. Αλεξάκη, καπετάνιους του Λασιθίου.
Για την μύηση στην Φιλική Εταιρία εργάστηκαν επίσης ο κρητικής καταγωγής αθωνίτης ιερομόναχος Γρηγόριος Καλλονας καθώς και ο Καλομενόπουλος. Ο Καλομενόπουλος Εμμανουήλ, ιερέας, γεννήθηκε στο Αμάρι το 1785 και σπούδασε στην Κωνσταντινούπολη. Το 1817 επέστρεψε στην μεγαλόνησο κι έγινε εφημέριος στο χωριό του. Τότε ακριβώς μυήθηκε στη Φιλική Εταιρία κι άρχισε να εργάζεται με όλη τη δύναμη της ψυχής του για την προετοιμασία του μεγάλου Αγώνα. Έπεσε μαχόμενος στις 14 Απριλίου 1822, μαζί με άλλους συμπολίτες του, κατά την προσπάθεια τους να εκπορθήσουν το φρούριο της Ρεθύμνης.
Οι πληροφορίες αντλήθηκαν από το βιβλίο (Ο Ιερός Κλήρος της Εκκλησίας της Κρήτης στην Επανάσταση του 1821, Ευάγγελου Παχυγιαννάκη Πρωτοπρεσβύτερου, Εκδόσεις Ιεράς Μητροπόλεως Πέτρας Νεάπολη Κρήτης.
