Η ιστορία του Φετιχιέ Τζαμιού στα Ιωάννινα

Ιστορική Αναφορά

Το Φετιχιέ τζαμί υψώνεται στο ανατολικότερο σημείο της ακρό­πολης Ιτς-Καλέ του Κάστρου των Ιωαννίνων. δεσπόζοντας πάνω από τα νερά της λίμνης Παμβώτιδας.

Όπως προκύπτει από ιστορικές μαρτυρίες, στο ίδιο σημείο κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο (13ος-15ος αιώνας) υψωνόταν ο Μητροπολιτικός ναός της πόλης, αφιερωμένος στον Ταξιάρχη Μιχαήλ, προστάτη των Δεσποτών (Ηγεμόνων) της Ηπείρου. Αμέσως μετά την υποταγή των Ιωαννίνων στους Οθωμανούς (1430), στον ίδιο χώρο πιθανώς λειτούργησε το πρώτο μουσουλμανικό θρησκευτικό ίδρυμα, το οποίο γι’ αυτόν το λόγο ονομάστηκε Φετιχιέ, δηλαδή της κατάκτησης, ίσως ένα μετζίτ (μικρό τέμενος χωρίς μιναρέ). Ο «ορισμός» του Σινάν Πασά (η συμφωνία παράδόσης της πόλης) προέβλεπε τη διατήρηση όλων των ορθόδοξων ναών, παρ’ όλα αυτά είναι αμφίβολο αν, παράλληλα με το μετζίτ, συνέχισε να λειτουργεί ο ναός του Ταξιάρχη Μιχαήλ. Η οριστική μετατροπή του ναού σε τζαμί έγινε μετά το 1611 και την καταστολή του επαναστατικού κινήματος του Διονυσίου Φιλοσόφου, αποτέλεσμα της οποίας ήταν και η έξωση των χριστιανών κατοίκων από το Κάστρο. Ο Τούρκος περιηγητής Εβλιά Τσελεμπή επισκέφθηκε το τέμενος στα 1670 και αναφέρει: το Φετιχιέ τζαμί…, ένα αρχαίο τέμενος με σαμαρωτή οροφή, ολότελα κεραμοσκέπαστο με πέτρινο μιναρέ. που προηγουμένως ήταν εκκλησία. Είναι και αυτό ένα τζαμί ολόλαμπρο σε μία γωνία του κάστρου πάνω από απόκρημνο βράχο, με πλάτος εξήντα πόδια και μήκος εκατό.

Το Φετιχιέ τζαμί αποτέλεσε κέντρο της θρησκευτικής ζωής στην ακρόπολη σε όλη τη διάρκεια του 18ου αιώνα. Εργασίες επισκευής του έγιναν στα 1770, καταστρέφοντας το μεγαλύτερο τμήμα του παλαιού ναού, που σωζόταν έως την εποχή αυτή, όπως το περιγράφει ο ση­μαντικός λόγιος και σχολάρχης Κοσμάς Μπαλάνος: το τζαμί… ήτον μίαν φοράν εκκλησία η οποία δεν εχαλάσθη τότε εξ ολοκλήρου, αλλά μετεβλήθη εις τζαμί και έως εις τα 1770 εσώζετο ολόκληρος ο ναός και αι ζωγραφίαι. πλην του αγίου βήματος. Τότε δε οπού εκροτήθη ο πόλεμος των Ρώσων μετά των Τούρκων, επί της βασιλείας Σουλτάν Μουσταφά και Αικατερίνης Βας, εχάλασαν οι Τούρκοι το περισσότερον μέρος του ναού και το υπόλοιπον το μετεσχημάτισαν εις τζαμί και το εσκέπασαν επάνω με μολύβι. Λίγα χρόνια αργότερα, γύρω στα 1795, το τζαμί πήρε τη σημερινή μορφή του, στο πλαίσιο της ριζικής ανακαίνισης όλου του χώρου της ακρόπολης και την εγκατάσταση σε αυτόν του Σεραγιού του Αλή Πασά. Το τζαμί πλέον εξυπηρετούσε τις θρησκευτικές ανάγκες της αυλής του Πασά. Μπροστά από το τζαμί βρίσκεται και ο οικογενειακός τάφος του Αλή.

Μετά την απελευθέρωση του 1913, το Φετιχιέ τζαμί χρησιμοποιή­θηκε ως βοηθητικό κτίριο του στρατιωτικού νοσοκομείου που λειτουργούσε στο χώρο. Τα τελευταία χρόνια αποτελεί τμήμα του ευρύτερου πολι­τιστικού κέντρου της ακρόπολης και του Βυζαντινού Μουσείου Ιωαννίνων.

Το Μνημείο

To Φετιχιέ τζαμί αποτελείται από την αίθουσα προσευχής και την ανοιχτή στοά (ρεβάκ). Η αίθουσα προσευχής είναι μονόχωρη και στεγάζεται με θόλο. Στη βόρεια πλευρά υπάρχει στενός ξύλινος εξώστης, ανακατασκευασμένος σε νεότερη εποχή. Στη βορειοδυτική γωνία της αίθουσας βρί­σκεται η κλίμακα ανόδου στον εξώστη και το μιναρέ. Στο εξωτερικό του κτιρίου, μό­νο το κρηπίδωμα του ρεβάκ διατηρείται στη βόρεια και την ανατολική πλευρά. Ο μιναρές, με οξυκόρυφη στέγη και λίθινο εξώστη, υψώνεται στη βορειοδυτική γω­νία. Στο ανώτερο τμήμα της βάσης του είναι εντοιχισμένες πλάκες με ανάγλυφη διακόσμηση, ανάμεσα στις οποίες ξεχωρίζουν σχηματική παράσταση μουσουλμανικής πόλης και πτηνών. Ανάγλυφη φυτική διακόσμηση έχουν και οι αποτετμημένες γωνίες του μιναρέ.

Ο θόλος και η τοξοστοιχία του εξώστη διακοσμούνται με τοιχο­γραφίες ανεικονικού χαρακτήρα. Πολύχρωμες συνθέσεις ανθέων. καρπών και βλαστών συνδυάζονται με διάφορα γεωμετρικά σχέδια. Ανάμεσά τους υπάρχουν επιγραφές από το Ιερό Κο­ράνιο. Στο γραπτό διάκοσμο εντοπίζονται μεταγενέστερες επεμβάσεις-προσθήκες, η εκτενέστερη από τις οποίες είναι οι μαύρου χρώματος κίονες και τα μεγάλα στε­φάνια που κοσμούν το θόλο. Η ζωγραφική αυτή αντικατοπτρίζει το πνεύμα του «νεοκλασικι­σμού», που επικρατούσε στην πόλη των Ιωαννίνων το 19ο αιώνα.

Στο νότιο τοίχο του κτιρίου, την κίμπλα, που σύμφωνα με τα μουσουλμανικά έθιμα είναι στραμμένη προς τη Μέκκα, ανοίγεται η ιερή κόγχη του τεμένους, το μιχράμπ. Το μιχράμπ του Φετιχιέ φέρει εντυπωσιακό γύψινο και γραπτό διάκοσμο. Στο κέντρο του επιστυλίου αναγράφεται η Βεβαίωση της ισλαμικής πίστης: Ένας ο Θεός και ο Μωά­μεθ ο προφήτης αυτού. Το μιχράμπ ορίζεται από δύο βυζαντι­νούς πεσσίσκους, τμήματα τέμπλου χριστιανικού ναού, που πιθανώς προέρχονται από τη βυζαντινή Μητρόπολη Ιωαννί­νων, το ναό του Ταξιάρχη Μιχαήλ. Η διακόσμηση των πεσσίσκων επιτρέπει τη χρονολόγησή τους στην υστεροβυζαντινή περίοδο. Η απόδοση του αναγλύφου είναι εξαιρετική και θυμίζει γλυπτά από την Άρτα, πρωτεύουσα του Δεσποτάτου (Κράτους) της Ηπείρου.

Η Έκθεση

Το βόρειο τμήμα της αίθουσας προσευχής και ο εξώστης φιλοξενούν έκθεση εποπτικού υλικού που αφορά στο ίδιο το μνημείο, στο μνημειακό σύνολο του Κάστρου των Ιωαννίνων αλλά και στο ευρύτερο ιστορικό και καλλιτεχνικό γίγνεσθαι της εποχής, καθώς και στην ιστορική προσωπικότητα με την οποία συνδέεται η σημερινή μορφή του τζαμιού, τον Αλή Πασά.

Η πόλη των Ιωαννίνων κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής κυριαρχίας

Τα προνόμια που κέρδισαν τα Ιωάννινα εξαιτίας της παράδοσής τους στους Οθωμανούς (1430) οδήγησαν σε σημαντική άνθηση της πόλης κατά το 15ο και 16ο αιώνα. Την εποχή αυτή το νησί της λίμνης Παμβώτιδας αναδεικνύεται σε ση­μαντικό. ακμάζον μοναστικό κέντρο. Ωστόσο, η αποτυχη­μένη εξέγερση του Διονυσίου Φιλοσόφου στα 1611 προκάλεσε την ανάκληση των προνομίων και σημαντική υποχώ­ρηση της οικονομικής δραστηριότητας του χριστιανικού πληθυσμού. Τα Ιωάννινα αποκτούν χαρακτήρα μουσουλμα­νικής πόλης με την ανέγερση πλήθους θρησκευτικών ιδρυ­μάτων. Σταθμός στην ιστορία της πόλης είναι η ανάληψη της διοίκησης του πασαλικίου από τον Αλή Πασά τον Τεπελενλή στα 1788. Στα τέλη του 18ου-αρχές του 19ου αιώνα, περιηγητές περιγράφουν μια ακμάζουσα πόλη, ση­μαντικό εμπορικό κέντρο. Η πτώση του Αλή Πασά και η πολιορκία του Κάστρου από τα σουλτανικά στρατεύματα (1822) προκάλεσε την καταστροφή μεγάλου τμήματος του πολεοδομικού ιστού. Νέα φάση ανοικοδόμησης και άνθησης γνωρίζει η πόλη την περίοδο 1831-1872. Στη διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων, το 1913, η πόλη απελευθερώνεται και εντάσσεται στο νεοελληνικό κράτος.

Το Κάστρο των Ιωαννίνων. Φρούριο και Σεράι

Η πρώτη οχύρωση της χερσονήσου στη λίμνη Παμβώτιδα ανάγεται στους ελληνιστικούς χρόνους (3ος-2ος αιώνας π.Χ.). Κατά τη βυζαντινή περίοδο αναφέρονται ισχυρές οχυρώσεις στην πόλη των Ιωαννίνων. οι οποίες ενισχύθηκαν τα χρόνια του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Η σημε­ρινή μορφή του Κάστρου είναι αποτέλεσμα των εκτεταμένων επεμ­βάσεων της περιόδου του Αλή Πασά. Η ελληνική επιγραφή που αφορά στις τελευταίες αυτές εργασίες ανακαίνισης συμπεριλαμβάνεται στην έκθεση του Φετιχιέ. Το Κάστρο περικλείει τον οικισμό και δύο ακροπόλεις. Στη βορειοδυτική ακρόπολη λειτουργούσε το θρησκευτικό συγ­κρότημα του Ασλάν Πασά (1618), ενώ στη νοτιοανατολική είχε ανεγερθεί το μεγαλόπρεπο σεράι του Αλή Πασά (1795). Στο συγκρότημα του σεραγιού ανήκουν τα περισσότερα κτίρια που είναι σήμερα ορατά, με εξαίρεση το νεότερο κτίριο του Βυζαντινού Μουσείου.

Το κείμενο αντλήθηκε από το βιβλίο: Το Φετιχιέ Τζαμί στο κάστρο των Ιωαννίνων. Έκδοση 2008 Υπουργείο Πολιτισμού.