Η ιστορία της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής

Ο ναός της Παναγίας Εκατονταπυλιανής βρίσκεται στην Παροικιά, πρωτεύουσα της νήσου Πάρου, σε μικρή απόσταση από το λιμάνι της, ο οποίος τιμάται στις 15 Αυγούστου της κοίμησης της Θεοτόκου.

Είναι ένας από τούς αρχαιότερους και καλύτερα διατη­ρημένους χριστιανικούς ναούς πού βρίσκονται στην ελεύθερη ελληνική γη. Υπάρχουν δύο ονομασίες γι’ αυτόν τον ναό: «Καταπολιανή» και «Εκατονταπυλιανή». Μέχρι πριν λίγα χρόνια, επικρατούσε ή άποψη ότι, το πραγματικό όνομα του ναού είναι το πρώτο και τούτο γιατί βρισκόταν «κατά την πόλιν» προς το μέρος, δηλαδή, της αρχαίας πό­λης και ότι το δεύτερο είναι δημιούργημα των λόγιων του 17ου αιώνα, πού θέλησαν να δώσουν μ’ αυτό, περισσότερη μεγαλοπρέπεια στο ναό. Νεώτερες όμως έρευνες στις πηγές, απέδειξαν ότι και οι δύο αυτές ονομασίες είναι σύγχρονες και βρίσκονταν σε παράλληλη χρήση από τα μέσα του 16ου αιώνα. Ή ονομασία «Καταπολιανή» αναφέρεται για πρώτη φορά σε υπόμνημα περί Νάξου και Πάρου, του δούκα του Αρχιπελάγους Ιωάννη Δ’, του έτους 1562, ενώ ή δεύτερη, «Εκατονταπυλιανή», μνημονεύεται σε έγγραφο του Πατριάρχη Θεολήπτου Β’, του έτους 1586. Σήμερα, ή επίσημη ονομασία του ναού είναι «Εκατονταπυλιανή».

Πολλές παραδόσεις αναφέρονται στην ίδρυση της Εκατονταπυλιανής. Ή πρώτη μας πληροφορεί ότι, όταν ή Άγια ‘Ελένη, μητέρα του πρώτου χριστιανού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου του Μεγάλου, πήγαινε στην Παλαιστίνη για να βρει τον Τίμιο Σταυρό, ήλθε με το πλοίο της στην Πάρο. Κοντά στο λιμάνι, στη θέση πού βρίσκεται ή Εκατονταπυλιανή, υπήρχε τότε ένας μικρός ναός. Σ’ αυτόν το ναό προσευχήθηκε κι έκανε ένα τάμα: Αν βρει τον Τίμιο Σταυρό, να κτίσει στη θέση αυτή ένα μεγάλο ναό. Ή προσευχή της εισακούσθηκε, βρήκε τον Τίμιο Σταυρό και, πραγματοποι­ώντας το τάμα της, ανήγειρε αυτόν τον μεγαλόπρεπο ναό. Μιά άλλη παράδοση αναφέρει ότι ή ίδια ή Αγία Ελένη δεν πρόφθασε να πραγματοποιήσει την υπόσχεσή της. ’Έδωσε όμως εντολή στον υιό της, τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο, ό όποιος πραγματοποίησε το τάμα της μητέρας του, κτί­ζοντας αυτόν το ναό. Υπάρχει και μιά τρίτη παράδοση, σύμφωνα με την όποια δεν υπήρχε στο σημείο αυτό χριστια­νικός ναός πριν από τον 6ο αιώνα, αλλά ό αυτοκράτορας ’Ιουστινιανός, θέλοντας να τονώσει το θρησκευτικό συναί­σθημα των κατοίκων των νησιών, πού είχε κλονιστεί από τις συχνές επιδρομές των απίστων, ανήγειρε στο κέντρο των Κυκλάδων το ναό πού βλέπουμε σήμερα.

ΟΙ έρευνες πού πραγματοποίησε, πριν σαράντα χρόνια, ό αείμνηστος καθηγητής και ακαδημαϊκός Αναστάσιος Ορλάνδος κατά την αναπαλαίωση της Εκατονταπυλιανής απέδειξαν ότι οι παραδόσεις πού θέλουν κτήτορες του ναού τούς Αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη είναι οι σω­στές. Απέδειξαν δηλαδή ότι υπήρχε ναός στο σημείο αυτό από τον 4ο αιώνα, δηλαδή δύο αιώνες πριν από την εποχή του Ιουστινιανού. Ό ναός αυτός δεν είχε βέβαια την μορφή που έχει σήμερα. Ήταν μιά σταυρική ξυλόστεγη βασιλική, ή όποια από κάποια αιτία, πιθανότατα πυρκαγιά, κατα­στράφηκε και ό ’Ιουστινιανός την ανακατασκεύασε με το νέο ρυθμό της εποχής του, δηλαδή με θόλους και τρούλο. Επομένως, ό ναός πού θαυμάζει σήμερα ό επισκέπτης είναι ό Ιουστινιάνειος ναός, στον όποιο μετατράπηκε τον 6ο αιώνα το παλαιό κτίσμα των αγίων και ’ισαποστόλων Κωνσταντίνου και Ελένης.

Ό ναός της Εκατονταπυλιανής, όλους τους αιώνες, δεν είχε παραμείνει στην ’Ιουστινιάνεια μορφή του. Κατά τις εποχές της φραγκοκρατίας και της τουρκοκρατίας δοκίμα­σε πολλές καταστροφές και λεηλασίες. Μεγάλες καταστρο­φές έπαθε κατά την επιδρομή του Χαϊρεδίν Βαρβαρόσσα, το 1537, και αργότερα, κατά την επιδρομή του καπουδάν Μουσταφά Καπλάν-πασά, το 1666. Την μεγαλύτερη όμως καταστροφή έπαθε ο ναός κατά τούς σεισμούς, το 1773, κατά τούς οποίους κατέρρευσαν ό βόρειος και ό δυτικός θόλος και μέρος τού τρούλου. Κατά την επισκευή του, στην όποια είχε σημαντική οικονομική συμμετοχή και ό Παριανός ηγεμόνας της Μολδοβλαχίας Νικόλαος Μαυρογένης, έγιναν, για την στερέωσή του, πολλές προσθήκες και έξω και μέσα στο ναό, οι όποιες παραμόρφωσαν τελείως την επιβλητική μορφή του, μείωσαν την φωτεινότητά του και ή πρόσοψή του πήρε μιά ιδιότυπη μορφή, με μιά μνημειακή πύλη και τρία αιγαιοπελαγίτικα καμπαναριά.

Το 1959, όμως, ό αείμνηστος καθηγητής και ακαδημα­ϊκός Αναστάσιος Ορλάνδος άρχισε την αποκατάσταση του ναού στην ’Ιουστινιάνεια μορφή του και το 1966 τον απέδωσε στον θαυμασμό και την λατρεία των πιστών. Ό μεγάλος αυτός άθλος του αείμνηστου καθηγητή πραγμα­τοποιήθηκε μέσα σε μιά επταετία, χάρις στην οικονομική υποστήριξη πού του εξασφάλισε από τον κρατικό προϋπο­λογισμό ο αείμνηστος συμπατριώτης μας Δημήτριος Αλιπράντης, πού ήταν τότε Υφυπουργός των Οικονομικών.

 

 

ΠΕΡΙΒΟΛΟΣ – ΑΥΛΗ – ΚΕΛΛΙΑ – ΜΟΥΣΕΊΟ

Ο ναός της Παναγίας της Έκατονταπυλιανής έχει σή­μερα όψη μοναστηριού. Περικλείεται από περίβολο, πού έχει περίμετρο 252 και ύψος 8,5 μέτρων. Ό περί­βολος αυτός μεταξύ του δυτικού τοίχου και της πρόσοψης τού ναού, σχηματίζει ευρύχωρη αυλή, διαστάσεων 42X34 περίπου μέτρων. Ή αυλή αυτή στις τρεις πλευρές τις, την βόρεια, την δυτική και τη νότια, περιβάλλεται από δυο επάλληλες σειρές κελλιά. Τα κτίσματα αυτά, δηλαδή ό περίβολος, ή αυλή και τα κελλιά, έχουν ιδρυθεί ή ανακατασκευασθεί σε διάφορες εποχές. Κτίσθηκε πρώτα ό περίβολος, στα χρόνια της φραγκοκρατίας, με σκοπό να προφυλάξει το ναό από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές. Αργότερα προστέθηκε το συγκρότημα των κελλιών, που ολοκληρώθηκε κατά τον 17ο αιώνα. Τα κελλιά αυτά έχουν ανακαινισθεί και στεγάζουν σήμερα το Επισκοπείο, τα γραφεία του Ιερού Προσκυνήματος, την αίθουσα τελετών και το Εκκλησιαστικό Μουσείο, στο όποιο εκτίθενται εικόνες, βυζαντινές και μεταβυζαντινές, παλαιό ιερά και άλλα εκκλησιαστικά σκευή, άμφια, ό παλαιός επιτάφιος του ναού του Που αιώνα κ.ά.

Ανατολικά των δυο κηπαρίων της αυλής, υπάρχουν πέντε απερίφρακτοι τάφοι αρχοντικών οικογενειών της Πάρου, του 19ου αιώνα. Στον χώρο αυτόν είχε ενταφιασθεί και ή μεγάλη ηρωίδα της Επανάστασης του 1821 Μαντώ Μαυρογένους, που πέθανε στην Πάρο το 1848.

ΤΟ Ι. Π. ΕΚΑΤΟΝΤΑΠΥΛΙΑΝΗΣ

ΕΙΣ ΤΟΝ ΙΔΡΥΤΗΝ ΤΟΥ ΕΚΚΛ. ΜΟΥΣΕΙΟΥ

ΑΡΧΙΜ. ΓΕΩΡΓΙ0Ν ΣΚΑΡΑΜΑΓΚΑΝ

ΕΥΓΝΩΜΟΣΥΝΗΣ ΕΝΕΚΕΝ 1994

Σήμερα, ο προσκυνητής, μόλις περάσει την σιδερένια πόρ­τα του κτιριακού συγκροτήματος της Έκατονταπυλιανής, αντικρίζει την πρόσοψη του ναού, που τον εντυπωσιάζει με την αρχαιοπρέπειά της, και την μεγάλη τρίλοβη πύλη της. Μπροστά άπ’ αυτήν την πύλη, υπάρχουν τα μάρμαρα της βάσης και λίγες κολώνες από το «αϊθριον» του ναού, μιά μαρμάρινη κατασκευή με στοές, του 4ου αιώνα, ανοικτή προς τα άνω. Στο κέντρο του αίθριου υπήρχε ή «φιάλη των καθαρμών», μιά μεγάλη μαρμάρινη λεκάνη, όπου έπλεναν οι πιστοί συμβολικά τα χέρια τους, πριν μπουν στο ναό του Θεού. Σήμερα βλέπουμε αρκετά κομμάτια της αριστερά της βάσης του αίθριου.

Ή ύπαρξη του αίθριου του 4ου αιώνα αποδεικνύει ότι την εποχή αυτή υπήρχε ναός στο σημείο εκείνο και ότι ό ναός αυτός οικοδομήθηκε με αυτοκρατορικά χρήματα. Και τούτο, γιατί τον 4ο αιώνα είχαν αίθριο μόνον οι πλούσιες βασιλικές ή οι ναοί που είχαν ανεγερθεί με αυτοκρατορική χορηγία. Άρα, επαληθεύεται ή παράδοση ότι την Εκατονταπυλιανή ανήγειραν αρχικά ή Αγία Ελένη ή ό υιός της αυτοκράτορας Κων/νος τον 4ο αιώνα.

ΤΟ ΒΑΠΤΙΣΤΗΡΙΟ

Στη νότια πλευρά του μεγάλου ναού βρίσκεται το αρχαίο Βαπτιστήριο του 4ου αιώνα, το αρχαιότερο και καλύτερα διατηρημένο βαπτιστήριο σ’ όλη την ορθόδοξη Ανατολή, γι’ αυτό και αποτελεί το σπουδαιότε­ρο από τα προκτίσματα της Έκατονταπυλιανής.

Είναι μία τρίκλιτη βασιλική, διαστάσεων 16,50×15 μέ­τρων, με τρούλο και νάρθηκα, ή οποία επικοινωνεί με τον κυρίως ναό και της οποίας το καθένα κλίτος είχε μετατραπεί σε παρεκκλήσιο στους μεταγενέστερους χρόνους. Οι θόλοι και ό τρούλος είναι κατασκευασμένοι με χρωματιστούς πωρόλιθους, όπως ό μεγάλος ναός και το παρεκκλήσιο του αγίου Νικολάου. Στον χώρο του Αγίου Βήματος, πού λεγό­ταν τότε «Εσώτερος οίκος ή Φωτιστήριον», υπάρχει ή μαρ­μάρινη σταυρική κολυμβήθρα, της οποίας το μεγαλύτερο μέρος βρίσκεται μέσα στη γη. Στο τμήμα της πού εξέχει από το έδαφος υπάρχουν ανάγλυφοι σταυροί μέσα σε κύκλους.

Ό κατηχούμενος πού προσευχόταν στο βάπτισμα περ­νούσε πρώτα από τον νάρθηκα του βαπτιστηρίου, πού λεγόταν «Εξώτερος ή Προαύλιος οίκος». Εκεί γινόταν ή προετοιμασία του μυστηρίου, με τούς εξορκισμούς, την πα­ραδοχή της νέας πίστης, την απαγγελία του συμβόλου της κ.λ.π. Στη συ­νέχεια προχω­ρούσε προς το Φωτιστήριο. Κατέβαινε στην κολυμβήθρα από τη μικρή σκάλα, πού βρίσκε­ται στη δυτι­κή κεραία τού σταυρού, ή οποία συμβό­λιζε την προέ­λευσή του από τον κόσμο της αμαρτίας, και μετά το μυστή­ριο ανέβαινε από την σκάλα της ανατολικής κεραίας, ή οποία συμβό­λιζε την είσοδο τού νεοφώτιστου στην αληθινή ζωή τού Χριστιανού. Ό Ιερέας πού τελούσε το μυστήριο στεκόταν πάνω σε βάθρο, πού βρισκόταν στο μέσον της κολυμβήθρας και λεγόταν «’Ιερή Νησίδα». Μετά το βάπτισμα επακολουθούσε το χρίσμα, ή ένδυση τού νεοφώτιστου με ρούχα λευκά, ή είσοδός του στον κυρίως ναό και ή Θεία Κοινωνία. Την θέση της ιερής νησίδας στο βαπτιστήριο της Εκατονταπυλιανής κατέχει σήμερα μια μικρή κολώνα, πού τοποθετήθηκε μεταγενέστερα εκεί.

Όλα αυτά συνέβαιναν τούς πρώτους χριστιανικούς αιώνες και μέχρι την εποχή του αυτοκράτορα ’Ιουστινια­νού, κατά την οποία άρχισε να επικρατεί ό νηπιοβαπτισμός. Μέχρι τότε οι άνθρωποι βαπτίζονταν σε μεγάλη ηλικία, αφού περνούσαν το στάδιο της κατήχησης και οι κατηχη­τές τους έκριναν ότι μπορούσαν να γίνουν πιστοί. Γι’ αυτό, ή ύπαρξη βαπτιστηρίου σ’ αυτό το σημείο αποτελεί ακόμα μια απόδειξη, με την οποία επαληθεύεται ή παράδοση ότι ό ναός αυτός πρωτοκτίσθηκε τον 4ο αιώνα.

Στο δάπεδο του βαπτιστηρίου της Εκατονταπυλιανής σώζονται τμή­ματα από το παλαιό μωσαϊ­κό δάπεδο που αρχικά είχε αυτός ό ιερός χώρος και πού, όπως φαίνε­ται, ήταν πολύ καλής τέχνης.

Στο βαπτιστήριο υπάρχει, πολύ φθαρμένη όμως, ή αρχαιότερη τοιχογραφία άπ’ όσες βρέθηκαν σ’ όλο το νησί, ή οποία εικονίζει πιθανώς τον ‘Άγιο Γεώργιο. Ή κατασκευή της τοποθετείται στον 1Ιο ή τον 12ο αιώνα.

Το παραπάνω κείμενο που είναι ένα μικρό απόσπασμα, έχει αντληθεί από το εξαιρετικό βιβλίο: Ξενάγηση στην Εκατονταπυλιανή, Παναγιώτη Ι. Πατέλη.