Η ιστορία του Γερωνυμάκειου βρεφοκομείου

ΤΟ ΓΕΡΩΝΥΜΑΚΕΙΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΒΡΕΦΟΚΟΜΕΙΟ

Στη νοτιοανατολική γωνιά του λόφου του Αγίου Δημητρίου και στη θέση που υψωνόταν ο προμαχώνας του Μικιέλ χτίσθηκε το Γερωνυμάκειο Δημοτικό Βρεφοκομείο Ηρακλείου «Γεωργίου Α. Γερωνυμάκη». Το Γερωνυμάκειο Δημοτικό Βρεφοκομείο ιδρύθηκε από το Δήμο Ηρακλείου, ο οποίος ήταν γενικός κληρονόμος του Γεωργίου Α. Γερωνυμάκη.

Ο Γεώργιος Αντωνίου Γερωνυμάκης.

Ο Γεώργιος Αντωνίου Γερωνυμάκης γεννήθηκε στο Τυμπάκι. Ο πατέρας του Αντώνιος Γερωνυμάκης είχε τέσσερις γιους και τρεις θυγατέρες. ‘Όλα τα παιδιά του Αντωνίου Γερωνυμάκη πήραν μέρος στους απελευθερωτικούς αγώ­νες της Κρήτης εναντίον των Τούρκων για την αποτίναξη του ζυγού της σκλαβιάς και για την κατάκτηση της πολυπό­θητης ελευθερίας. ‘Όλοι ήταν στρατευμένοι στην επαναστατική «κολώνα» του μεγάλου πολέμαρχου της Μεσαράς καπετάν Μιχάλη Κόρακα. Υπήρξαν από τα πιό διαλεχτά, ψυ­χωμένα και έμπιστα παλικάρια του Γενικού Αρχηγού της Ανατολικής Κρήτης.

Η οικογένεια των Γερωνυμάκηδων εγκαταστάθηκε στο Ηράκλειο. Ο Γεώργιος Γερωνυμάκης και ο Νικόλαος ήταν συνέταιροι στις εργασίες τους. Διατηρούσαν ένα κατάστημα αποικιακών προϊόντων, που το διηύθυνε ο Γεώργιος και μιά αποθήκη ξυλείας, που την κρατούσε ο Νικόλαος. Ο Νικόλα­ος νυμφεύθηκε την Αμαλία Νικολετάκη, αδελφή του βιομηχάνου οινοπνευματωδών ποτών Χαραλάμπους Νικολετάκη. Ο Γεώργιος πήρε γυναίκα του τη Μαρία Παπαζαχαριάδου από τον Άγιο Μύρωνα. Ο Γεώργιος Γερωνυμάκης ή­ταν χαρακτηριστικός τύπος Κρητικού. Υψηλόκορμος βρα­κοφόρος, χοντρός, επιβλητικός και λεβέντης, εντυπωσίαζε με το παρουσιαστικό του και ήταν σ’ όλους γνωστός ως ο «Γερώνυμος». Σ’ όλη τη ζωή του βοηθούσε όσους είχαν α­νάγκη. Ήταν και πατριώτης πολύ θερμός. Για τις υπηρεσίες του στην πατρίδα είχε παρασημοφορηθεί. Φλεγόμενος από πατριωτισμό λίγο πριν πεθάνει εξέφρασε την επιθυμία του να αγοράσει και να δωρίσει στην πατρίδα ένα πολεμικό σκάφος. Άλλ’ ο τότε Δήμαρχος Ηρακλείου τον απέτρεψε, λέγοντάς του ότι όλη η περιουσία του δεν είναι αρκετή για την αγορά του πλοίου και τον συμβούλεψε να διαθέσει την περιουσία του για να ιδρύσει ένα φιλανθρωπικό Ίδρυμα στην πόλη του Ηρακλείου. Ο «Γερώνυμος» πείσθηκε και με τη διαθήκη του άφησε όλη την περιουσία του για να ιδρυ­θεί στο Ηράκλειο ένα Βρεφοκομείο, που έλειπε από την πόλη του Ηρακλείου και ήταν απαραίτητο.

Ο Γεώργιος Γερωνυμάκης πέθανε το 1921 στο Ηράκλειο. Για το θάνατό του η «Νέα Έφημερίς» της 8ης Ιουλίου 1921 έγραψε:

«Προχθές τό μεσονύκτιον άπέθανεν ύποκύψας εις μακράν νόσον ό Γεώργιος Γερώνυμος, εν εκ τών τελευταίων ηρωι­κών λειψάνων τοϋ κρητικοΰ άγώνος. “Οπως ή ζωή του διέρρευσεν υπό τό δυνατότερον πατριωτικόν αίσθημα, έτσι και ό θάνατός του συνωδεύθη με την ώραιοτέραν καί εύεργετικωτέραν χειρονομίαν υπέρ τής πόλεως μας, υπέρ ής κατέλιπε ολόκληρον την έκ δύο έκατομμυρίων περιουσίαν του πρός ΐδρυσιν Βρεφοκομείου. . .

Ή διορεά αυτή, διά τήν όποιαν η κοινωνία τοϋ ‘Ηρα­κλείου θά είναι έπί γενεάς γενεών ευγνώμων εις τόν αγνόν πατριώτην Γεώργιον Γερώνυμον, έχει τήν ιδιαιτέραν ση­μασίαν ότι θά είναι άμεσος καί άνευ άναβολής κατά τήν έπιθυμίαν τοϋ κληροδότου.

Τήν κηδείαν τοϋ μεταστάντος μεγάλου ευεργέτου, γενομένην δημοσία δαπάνη, παρηκολούθησεν ολόκληρος ή κοι­νωνία τοϋ Ηρακλείου, άπεδόθησαν δε αύτό τιμαί άνωτέρου ‘Αξιωματικού λόγω τού παρασήμου του καί τών πρός τήν πατρίδα υπηρεσιών του. Τάς ταινίας τοϋ φερέτρου του έκράτουν ό Νομάρχης Ηρακλείου κ. Σγουρός, ό Δήμαρχος κ. Γεωργίου, ό καπετάν Αντώνης Τζαγκαράκης καί ό Δημο­τικός Σύμβουλος κ. Μιλτιάδης Άντωνακάκης, πλείστοι δέ στέφανοι κατετέθησαν έπί τής σοροϋ τοϋ νεκρού».

Ή διαθήκη του Γερωνυμάκη.

Τη διαθήκη του ο Γεώργιος Γερωνυμάκης συνέταξε ε­νώπιον του Συμβολαιογράφου Ηρακλείου Ευστρατίου Βουρδουμπάκη το 1919 επί παρουσία τριών μαρτύρων στο σπίτι του. Ήταν Κυριακή 29 Σεπτεμβρίου 1919 και ώρα 5 μ.μ. κι ο Γεώργιος Α. Γερωνυμάκης υπαγόρευσε τις τελευταίες του επιθυμίες :

«Μή έχων κατιόντας ούτε άνιόντας, έκτιμών δε τήν κοι­νωνίαν τοϋ Ηρακλείου, έν ή έζησα καί απέκτησα τήν πε­ριουσίαν μου, άπεφάσισα ιδία θελήσει καί πρωτοβουλία, όπως διαθέσω ταύτην ώς κατωτέρω ορίζεται πρός ίδρυσιν φιλανθρωπικού καταστήματος έν τή πόλει τοϋ Ηρακλείου.

’Εγκαθιστώ κληρονόμον μου τόν Δήμον Ηρακλείου έπί όλης τής περιουσίας μου, κινητής καί άκινήτου, άστικής καί άγροτικής, ήτις ήθελεν εύρεθή κατά τόν θάνατόν μου. ’Επιβάλλω εις τόν ρηθέντα κληρονόμον μου τήν ύποχρέωσιν, όπως ολόκληρον μέν τήν περιου­σίαν μου ταύτην χωρίς ούδέν έξ αυτής νά παρακρατήση, διαθέση πρός ίδρυσιν καί συντήρησιν έν τή πόλει τοϋ ’Ηρακλείου Βρεφοκομείου εις μνήμην έμοϋ καί τής συζύγου μου Μαρίας, τό γένος Ίωάννου Παπαζαχαριάδου, υπό τόν τίτλον «Βρεφοκομείον Γεωργίου Ά. Γερωνυμάκη».

Σκοπός τοϋ Ιδρύματος τούτου θά είναι ή συντήρησις καί άνατροφή, ώς κατωτέρω λεπτομερώς καταγράφεται, πάντων τών έκθέτων, τά όποια θά περισυλλέγωνται έκ τής Βρεφοδόχου τοϋ Καταστήματος, όπως συνήθως γίνεται εις τά τοιούτου είδους καταστήματα. Κατ’ έξαίρεσιν, τά κατά τόν χρόνον τής ένάρξεως τής λειτουργίας του ιδρύματος υπό τοΰ Δήμου Ηρακλείου συντηρούμενα έκθετα μέχρις ηλικίας πέντε ετών θά είσαχθώσιν αμέσως εις τό ίδρυμα.

Εντός τοΰ Ιδρύματος τούτου καί μόνον θά γίνεται ή συντήρησις καί πάσα άλλη περίθαλψης των εκθέτων, μηδέ τής ιατρικής έξαιρουμένης, άποκλείεται δέ νά παραδίδωνται ταϋτα πρός θηλασμόν έκτος τούτου. Τά έν τώ καταστήματι έκθετα δέον νά άνατρέφωνται μετά πάσης τής δυνατής οι­κογενειακής περιθάλψεως. Πρός τούτο άμα ή ηλικία έπιτρέπει θά προσλαμβάνεται τό κατάλληλον προσωπικόν διά νά άσκή ταϋτα εις τά πρώτα γράμματα καί εις τά στοιχεία επαγγελματικής τίνος τέχνης, εκτός εάν οίκογένειά τις γνω­στής τιμιότητος ήθελε ζητήσει έν εκ τούτων δί υιοθεσίαν.

Γενικώς, θέλω ΐνα οί έκτελεσταί τής διαθήκης μου καταβάλλωσι πάσαν προσπάθειαν όπως τά παιδία ταϋτα άποβώσι χρήσιμοι καί ενάρετοι πολιται καί χρήσιμα μέλη τής κοινωνίας. Θέλω έπίσης όπως ή Διοίκησις τοΰ Καταστήματος ποδηγετή καί παρακολουθή τά μέν άρρενα μέχρι τοΰ δεκάτου πέμπτου έτους τουλάχιστον, τά δέ θήλεα μέχρι τοΰ δεκάτου ογδόου ή καί μέχρι τής διά γάμου άποκαταστάσεώς των. Έν πάση δέ περιπτώσει καί τά άρρενα καί τά θήλεα, άπαλλασσόμενα τής κηδεμονίας τοΰ Ιδρύματος, πρέπει νά είναι έφοδιασμένα διά τινός έπαγγελματικής τέχνης διά νά πορίζωνται τά πρός τό ζήν. Εις περίπτωσιν καθ’ ήν οί πό­ροι τοΰ Ιδρύματος δέν θά έπέτρεπον τήν έντός τοΰ Καταστήματος έκμάθησιν τεχνών ή Διοίκησις αυτού δέον όπως μεριμνά περί τής άποστολής αυτών καί έκτος τού Κατα­στήματος πρός τόν άνωτέρω σκοπόν, πάντοτε όμως υπό τήν έπίβλεψιν τού Ιδρύματος.

Πρός έκκαθάρισιν τής περιουσίας μου καί έκτέλεσιν τών διατάξεων τής παρούσης διαθήκης μου διορίζω έκτελεστάς τόν έκάστοτε Δήμαρχον Ηρακλείου καί τούς κυρίους Στυ­λιανόν Γεωργίου, κτηματίαν, καί Μιχαήλ Ξετρύπην, έμπο­ρον, κατοίκους Ηρακλείου. . . .

Οί έκτελεσταί ούτοι τής διαθήκης μου άμα τώ θανάτω μου θά φροντίσωσι περί τής παραλαβής τής περιουσίας μου, συντάσσοντες δημοσίαν άπογραφήν καί παραλαμβάνοντες τά εύρεθησόμενα μετρητά, τά οποία θέλουσι καταθέσει εις τό ενταύθα Υποκατάστημα τής Εθνικής Τραπέζης τής Ελ­λάδος προς έκτοκισμόν… Επίσης θέλουσι παραλάβει και τά βιβλία τής διαχειρίσεως, τά συμβόλαια, ιδιωτικά γραμμάτια καί άποδείξεις. . . Άντίγραφον τής συνταχθησομένης άπογραφής νά κατατεθή είς τό Άρχειον τού Δήμου Ηρακλείου…

Οι ανωτέρω οριζόμενοι έκτελεσταί θά φροντίσωσι διά τήν άνέγερσιν αυτοτελούς καταστήματος επί οικοπέδου άγορασθησομένου εις κατάλληλον μέρος τής πόλεως Ηρακλείου ή παραχωρηθησομένου υπό τού Κράτους. Εντός τής πρώ­της διετίας θά συνταχθώσι τά κατάλληλα σχέδια τής οι­κοδομής, ήτις θά άρχίσει αμέσως καί θά συντελεσθή εξ αυ­τής όσον μέρος άναγκαιοϊ ούτως ώστε αι έργασίαι τού όλου οικοδομήματος νά προχωρούν τμηματικώς και νά συντελλώνται καθ’ όσον θά αυξάνουν αι άνάγκαι τού Ιδρύματος.

Έφιστώ τήν προσοχήν τών εκτελεστών επί τής διατάξεως ταϋτης διότι επιθυμώ νά γίνεται ή δέουσα οικονομία τών χρημάτων, ώστε μετά τινά έτη νά δϋναται νά έξασφαλισθή ή πλήρης καί άξιοπρεπής συντήρησις αυτόν.

Τό οϋτω συσταθησόμενον Ίδρυμα θά διοικειται υπό Δι­οικητικής Επιτροπής, άποτελουμένης εκ τοΰ έκάστοτε έν Ήρακλείω Μητροπολίτου ή Άναπληρωτοϋ αύτοΰ καί τών ώς άνω οριζόμενων τριών έκτελεστών. . . Τά καθήκοντα τής Επιτροπής ταϋτης άρχονται άμα τη άνεγέρσει τοΰ άναγκαιοΰντος πρώτου τμήματος τοΰ Καταστήματος. . .

Ώς πρός δε τό Υπηρετικόν Προσωπικόν τοΰ Ιδρύματος ή προτίμησις θά δίδεται πάντοτε στους αποφοίτους τοΰ Ιδρύματος τοϋτου, έφ’ όσον οΰτοι θά είναι ικανοί πρός τοΰ το.

Κανονισμός συνταχθησόμενος υπό τής άνωτέρω Διοικητι­κής Επιτροπής καί επικυρωμένος υπό τοΰ Δημοτικοΰ Συμβου­λίου Ηρακλείου θά κανονίζει τήν λειτουργίαν τοΰ Ιδρύματος τοϋτου, εις τήν αυτήν δέ Επιτροπήν άνατίθεται ή έξεύρεσις καί ό διορισμός τού καταλλήλου προσωπικού, όπως καί ή σύνταξις τού καταλλήλου κατ’ έτος προϋπολογισμού, όστις θά έγκρίνεται υπό τού αυτού Δημοτικού Συμβουλίου καί θά άποτελεί μέρος τού Προϋπολογισμού τού Δήμου, όπως γίνε­ται σήμερον διά τό Πανάνειον Νοσοκομείον. . . Εις τήν αυ­τήν ώς άνω Διοικούσαν Επιτροπήν άνήκει άπό τής ένάρξεως των καθηκόντων της ή διαχείρησις καί ή έν γένει διοίκησις τής περιουσίας τού Ιδρύματος ώς καί αυτού τούτου.

Έν περιπτώσει καθ’ ήν μέχρι τής πραγματοποιήσεως τής έν τή παρούση διαθήκη έκφραζομένης θελήσεώςμου διά τήν ίδρυσιν Βρεφοκομείου γίνη ή έκτέλεσις παρομοίου έργου, τότε ύποχρεώ τόν κληρονόμον μου Δήμον Ηρακλείου, όπως ίδρύση έν τή πόλει Ηρακλείου Νοσοκομεϊον Μεταδοτικών Νοσημάτων, πρός νοσηλείαν των πασχόντων έκ μεταδοτικών νόσων υπό τήν επωνυμίαν «Νοσοκομεϊον Μεταδοτικών Νοσημάτων Γεωργίου Ά. Γερωνυμάκη», διαθέτων πρός τούτο ολόκληρον τήν περιουσίαν μου. . .

Έν τώ Νοσοκομείο τούτω θά γίνωνται δεκτοί άσθενείς πάσχοντες έκ Μεταδοτικών Νόσων όθενδήποτε προερχόμε­νοι, κατά προτίμησαν δέοί έκ των χωρίων Τυμπακίου, Αγίου Μύρωνος, καί Βενεράτου τού Νομού ‘Ηρακλείου καταγόμενοι.

Διά τούς άπορους άσθενεϊς ή νοσηλεία θά γίνεται δωρεάν, έφ’ όσον τά εισοδήματα τής περιουσίας τού ‘Ιδρύματος θά έπήρκουν πρός τούτο… Τό “Ιδρυμα τούτο θά διοικεϊται υπό τής αυτής ώς άνω διά τό Βρεφοκομεϊον όρισθείσης Επιτρο­πής καί κατ’ άνάλογον πρός τόν έκεϊ όριζόμενον τρόπον.

Εις περίπτωσιν καθ’ ήν ό Δήμος ‘Ηρακλείου δέν ήθελεν άποδεχθή τήν κληρονομιάν ταύτην, ύφ’ οϋς όρους ακριβώς καταλείπεται αυτή, όπερ δέν πιστεύω, θέλω όπως θεωρηθή αυτό τούτο τό Ίδρυμα, τό διά τής παρούσης συνιστώμενον, κληρονόμος απ’ ευθείας τής περιουσίας μου. . .

Έν τώ άνεγερθησομένω Καταστήματι θά στηθώσιν αι μαρμάρινοι προτομαί έμοϋ καί της μακαρίτιδος συζύγου μου, τήν δέ εικοστήν τρίτην ‘Απριλίου έκάστου έτους θά τελείται ‘Αρχιερατικόν μνημόσυνον έντώ Νεκροταφεία) καί’Αγιασμός έν τώ Καταστήματα.

Έν τώ Νεκροταφεία» τής πόλεως ταύτης θά έγερθή επί γηπέδου, τό οποίον έχω αγοράσει εντός αυτού, καλλιτεχνι­κόν μαρμάρινον μνημεΐον μέ τάς μαρμάρινους προτομάς ε­μού καί τής συζύγου μου, καί έν τώ τάφω θά τεθούν τά οστά άμφοτέρων, θά καταβάλλεται δε ή άπαιτούμενη φροντίς διά την συντήρησιν αυτού». Στή συνέχεια υποχρεώνει τόν Κληρονόμον του Δήμον Ηρακλείου νά μεταβιβάσει στους άνεψιοΰς του Γεώργιον Ίω. Άνδρουλάκην καί Άριστείδην Ίω. Άνδρουλάκην τήν κυριότητα ένός μαγαζιού κοντά στήν Καινούργια Πόρτα καί νά παραδώσει από 10.000 δρχ. στόν καθένα. Σέ μιά Κρητικοποΰλα άπό τό Βενί Μυλοποτάμου κληροδοτεί τό σπίτι του καί 500 δρχ. καί άπαιτεϊ νά προ­στατέψουν τό μικρό του υπηρέτη Μιχαήλ Χανιωτάκη, παίρνοντάς τον στό “Ιδρυμα είτε ώς υπάλληλο είτε ώς τρόφιμο.

Ίδρυση και λειτουργία του Γερωνυμάκειου Βρεφοκο­μείου.

Το Δημοτικό Συμβούλιο Ηρακλείου με την ύπ’ άριθμ. 45/5 και χρονολογία 19 Οκτωβρίου 1921 αποδέχθηκε τη δωρεά του Γεωργίου Γερωνυμάκη και ανέλαβε τις υποχρεώσεις που απορρέουν από τη διαθήκη του. Ο Οργανισμός Λει­τουργίας του Βρεφοκομείου κυρώθηκε με το από 31 Μαρ­τίου 1925 Προεδρικό Διάταγμα, που δημοσιεύθηκε στο «ύπ’ άριθ. 99 και χρονολογία 17 Απριλίου 1925 Φύλλο του Παραρτήματος της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως».

Το Δημοτικό Βρεφοκομείο Γεωργίου Ά. Γερωνυμάκη εί­χε δική του Νομική Προσωπικότητα, ανεξάρτητη από το Δήμο, αλλά ως Ίδρυμα ανήκει στην κυριότητα του Δήμου Ηρακλείου, διότι στο Δήμο Ηρακλείου κληροδοτήθηκε από το διαθέτη Γεώργιο Γερωνυμάκη η περιουσία, από την οποία ιδρύθηκε το Βρεφοκομείο.

Το Γερωνυμάκειο Δημοτικό Βρεφοκομείο Ηρακλείου άρχισε να λειτουργεί από το Μάρτιο του 1927. Όταν μπήκε το πρώτο βρέφος στο ‘Ίδρυμα. Η λειτουργία του σταμάτησε τον Αύ­γουστο του 1961, όταν ιδρύθηκε στο Ηράκλειο το Παράρ­τημα του Κέντρου Βρεφών «Η ΜΗΤΕΡΑ».

Σύμφωνα με τον κανονισμό λειτουργίας του το Γερωνυμάκειο Δημοτικό Βρεφοκομείο είχε σκοπό να φροντίζει, να συντηρεί και να ανατρέφει τα «έκθετα» παιδιά, δηλαδή τα βρέφη τα οποία εγκατέλειπαν στη Βρεφοδόχο του Ιδρύ­ματος η στο Δήμο Ηρακλείου.

Μέσα στα ρούχα των παιδιών αυτών υπήρχε συνήθως ένα σημείωμα, στο οποίον έγραφαν το όνομά τους, αν ήταν βαπτισμένα. Αν δεν υπήρχε τέτοιο σημείωμα, το Βρεφοκο­μείο βάπτιζε τα παιδιά στον Ιερό Ναό Αναλήψεως, στα Βιβλία του οποίου υπάρχουν καταχωρημένες οι βαπτίσεις. Με το όνομα που είχε η που του έδιδαν το κάθε παιδί γραφόταν στο Μητρώο του Βρεφοκομείου. Κάθε παιδί είχε δική του σελίδα. Σ’ αυτήν έγραφαν την μέρα και την ώρα που βρέθηκε το παιδί στη Βρεφοδόχο, το βάρος και το ύψος του, τη φυσική του κατάσταση και κάθε ιδιαίτερο τυχόν χαρακτηριστικό που είχε. Στην ίδια σελίδα διατηρούσαν τα σημειώματα που εύρισκαν στα ρούχα των βρεφών και κατέγραφαν την επιθυμία των γονέων τους να τα δώσουν για υιοθεσία η να τα φροντίζουν για κάποιο διάστημα μέχρι να μπορέσουν να τα ξαναπάρουν πίσω. Αν το παιδί πέθαινε, σημείωναν το θάνατό του και σε περίπτωση υιο­θεσίας, έγραφαν το όνομα της οικογένειας που το υιοθε­τούσε. Έγραφαν επίσης αν πήγε σε άλλο Κρατικό Ίδρυμα μετά το έκτο έτος της ηλικίας του για σχολική αγωγή η και για επαγγελματική εκπαίδευση.

Το Γερωνυμάκειο Βρεφοκομείο είχε τη δυνατότητα να φιλοξενεί μέχρι 50 παιδιά. Στο πρώτο έτος της λειτουργίας του φιλοξένησε 20 παιδιά. Λειτούργησε επί 35 έτη. ήτοι από το Μάρτιο του 1927 μέχρι τον Αύγουστο του 1961 και πρόσφερε μεγάλες υπηρεσίες σε πολλά έκθετα παιδιά. Το Βρεφοκομείο διηύθυνε Παιδίατρος μέχρι το 1958. Μετά το έτος αυτό τη Διεύθυνση ανέλαβε ένας Διοικητικός Διευθυντής. Στο Προσωπικό του Ιδρύματος υπήρχε ένας Γραμματέας, δύο Γραφείς, ένας Κλητήρας, δύο Νοσοκόμες, μία καθαρίστρια, μία γαλακτοκόμο, βρεφοκόμοι, τροφοί και θηλάστριες, γυναίκες που θήλαζαν τα βρέφη.

Τη λειτουργία του Βρεφοκομείου επέβλεπε η Διοικούσα Επιτροπή, την οποίαν αποτελούσαν: ο Μητροπολίτης Κρή­της, ο Δήμαρχος Ηρακλείου, και δύο άλλα μέλη, όπως τα όριζε η διαθήκη του Γερωνυμάκη. Η Διοικούσα Επιτροπή διόριζε Εφορευτική Επιτροπή Κυριών, που είχε αποστολή να καθοδηγεί, να νουθετεί και να συμβουλεύει το νοση­λευτικό προσωπικό, τις Θηλάστριες και τις Τροφούς, για να επιτελούν τα καθήκοντά τους, με επιμέλεια και με ζήλο. Την Εφορευτική Επιτροπή κυριών αποτελούσαν κυρίες που είχαν κοινωνική και φιλανθρωπική δράση και είχαν καθήκον επίσης να φροντίζουν ώστε το κτήριο του Βρεφοκομείου να είναι καθαρό και να υπάρχει τάξη και ευπρέπεια.

Τα έξοδα συντήρησης και λειτουργίας του Βρεφοκομείου βάρυναν το Δήμο Ηρακλείου. Το Βρεφοκομείο δεν είχε πόρους από κτήματα και τα έσοδα από δωρεές ήταν πολύ μικρά σε σύγκριση με τα έξοδα. Τα χρόνια που λειτούργησε το Γερωνυμάκειο από το 1927-1961 ήταν χρόνια δύσκολα. Η κοινωνία αντιμετώπιζε πολλά και μεγάλα κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα. Γίνονταν πόλεμοι και ταραχές που δημιουργούσαν πρόσφυγες, φτώχεια και πείνα. Μαζί με την οικονομική εξαθλίωση υπήρχαν και πολλές αρρώστιες που θέριζαν κυριολεκτικά τις ζωές πολλών ανθρώπων και μάλι­στα των παιδιών. Η ιατρική επιστήμη δεν είχε ακόμη προ­οδεύσει, δεν υπήρχαν φάρμακα και εμβόλια για πολλές αρρώστιες. Η παιδική θνησιμότητα ήταν πολύ μεγάλη. Κι από τις ασθένειες αυτές πέθαιναν πολλά παιδιά και του Γερωνυμάκειου Βρεφοκομείου.

Εξαιτίας των κοινωνικών συνθηκών και των οικονομικών προβλημάτων και δυσκολιών υπήρχαν πολλά έκθετα και εγκαταλελειμμένα παιδιά. Ήταν παιδιά άγαμων μητέρων η φτωχών οικογενειών, που δεν μπορούσαν να τα αναθρέψουν. Στα δύσκολα εκείνα χρόνια το Γερωνυμάκειο Δημοτικό Βρεφοκομείο προσέφερε μεγάλες υπηρεσίες στην ανατροφή, στην υγεία, στη μόρφωση, στην επαγγελματική εκπαίδευση και στην κοινωνική αποκατάσταση των τροφίμων του.

Μεγάλος αριθμός παιδιών υιοθετήθηκαν από οικογένει­ες του Ηρακλείου και όλης της Κρήτης και της Ελλάδος. Αρκετά παιδιά υιοθετήθηκαν από οικογένειες μεταναστών Ελλήνων που ζούσαν σε χώρες του εξωτερικού και μάλι­στα στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Άλλα από τα παιδιά του Ιδρύματος τα αναζήτησαν και τα ξαναπήραν οι οικογένειες τους. Κάποια άλλα δεν υιοθετήθηκαν, αλλά με­γάλωσαν σε Κρατικά Ιδρύματα της Ελλάδας. Πολλά από αυτά τα παιδιά, όταν μεγάλωσαν, ενδιαφέρθηκαν για να βρουν τις οικογενειακές τους ρίζες, τους γονείς και τα αδέλ­φιά τους. Και πράγματι κάποια παιδιά κατάφεραν να ανακαλύψουν την καταγωγή τους και να χαρούν τη γνωριμία με τους συγγενείς τους.

Όσα παιδιά δεν μπόρεσαν να μάθουν την καταγωγή τους κι έμειναν με το παράπονο πως δεν έχουν πατέρα η μητέρα, θα είχαν ασφαλώς την παρηγοριά ότι πραγματικός πατέρας και μητέρα τους ήταν ο γενναίος πατριώτης και σπλαχνικός φιλάνθρωπος « ό χοντρός βρακάς Γεώργιος Γερώνυμος» και θα πρέπει να τον θυμούνται στις προσευχές τους και να δοξάζουν το Θεό που σε δύσκολες περιστάσεις αναδεικνύει τέτοιους ευεργέτες για να σηκώσουν το βάρος των αμαρτιών της κοινωνίας.

Η κοινωνία του Ηρακλείου πάντως ανεγνώρισε τα αγα­θά και φιλάνθρωπα αισθήματα του «Γερώνυμου» και τις ευεργεσίες του προς την παιδική ηλικία και ανταπέδωσε την ευγνωμοσύνη της: Το Δημοτικό Βρεφοκομείο Ηρακλείου το ονόμασε «Γερωνυμάκειο» και το δρόμο που περνά μπροστά από το Βρεφοκομείο τον ονομάζει οδό Γερωνυμάκη, η οποία ξεκινά από το Πάρκο Γεωργιάδη και φτάνει μέχρι τις Πατέλες. για να είναι αιώνιο μνημόσυνο του θερμού πατριώτη και του αγαθού και φιλάνθρωπου Γεωργίου Γερωνυμάκη.

Το Γερωνυμάκειο Δημοτικό Βρεφοκομείο έπαψε να λει­τουργεί τον Αύγουστο του 1961. Αφού επί 35 χρόνια πρόσφερε μεγάλες υπηρεσίες στην αντιμετώπιση των κοινωνικών προβλημάτων το Γερωνυμάκειο ξεπεράστηκε. Οι κοινωνικές ελλείψεις που αναπλήρωνε έπαψαν να υπάρχουν και δημιουργήθηκαν νέα δεδομένα. Τα έκθετα παιδιά σιγά-σιγά λιγόστεψαν και σχεδόν εξέλιπαν. Στο προσκήνιο εμφανίζεται πιό έντονα η ανύπαντρη μητέρα που έχει ανάγκη προστασίας. Για να μην καταφεύγει στην έκτρωση έπρεπε να έχει τη δυνατότητα να φιλοξενείται σε ένα ειδικό Ίδρυ­μα. Το ίδρυμα αυτό να τη φροντίζει κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης της, να τη βοηθά να γεννήσει το παιδί της, να το θηλάζει και να έχει επαφή μαζί του μέχρι να μπορέσει η να το αναλάβει υπό την προστασία της η να το δώσει για υιο­θεσία. Για την αντιμετώπιση των νέων αναγκών ιδρύθηκε και λειτούργησε στο Ηράκλειο το «Κέντρο Βρεφών Η ΜΗ­ΤΕΡΑ» από τον Αύγουστο του 1961. Μετά από αυτό έκλεισε το Γερωνυμάκειο Δημοτικό Βρεφοκομείο.

Η χρήση του κτηρίου του Γερωνυμάκειου μετά την κατάργηση του Βρεφοκομείου.

Αφού έπαψε να λειτουργεί ως Βρεφοκομείο, δημιουργήθηκε το ζήτημα τι θα γίνει με το κτήριο του και με την πε­ριουσία του. Το Δημοτικό Συμβούλιο Ηρακλείου συνεδρία­σε το 1962 και συζήτησε το θέμα του Βρεφοκομείου και της ακίνητης περιουσίας του. Η θέληση του δωρητή Γερώνυμου θεωρήθηκε ότι δεσμεύει το Δήμο Ηρακλείου. Γι’ αυτό και δεν έλαβε καμιά συγκεκριμένη απόφαση. Το κτήριο λοιπόν του Γερωνυμάκειου Βρεφοκομείου παρέμενε κλειστό και ανεκμετάλλευτο.

Το 1961 ιδρύθηκε το 24ο Δημοτικό Σχολείο Ηρακλείου στο οποίο εγγράφονται μαθητές της περιοχής Αναλήψεως. Από το πρώτο κιόλας σχολικό έτος 1961-1962 στο νέο Δημ. Σχολείο γράφτηκαν 150 μαθητές που έκαναν μάθημα σε ακατάλληλο οίκημα. Πιεζόμενοι από την ανάγκη στέγασης του Σχολείου οι αρμόδιοι ζήτησαν από το Δημοτικό Συμ­βούλιο την παραχώρηση του κτηρίου του Βρεφοκομείου για τη στέγαση των μαθητών του 24ου Δημοτικού Σχολείου Ηρακλείου.

Μετά την υποβολή του αιτήματος αυτού ο Πρόεδρος της Διοικούσας Επιτροπής του Γερωνυμάκειου Δημοτικού Βρε­φοκομείου Μητροπολίτης Κρήτης Ευγένιος παρέδωσε στον Πρόεδρο της Σχολικής Εφορείας του 24ου Δημοτικού Σχο­λείου τα κλειδιά του Γερωνυμάκειου Βρεφοκομείου «διά τήν χρήσιν τριών (3) αιθουσών τής δυτικής πτέρυγος τοϋ κτηρίου μετά τής αυλής καί τών άφοδευτηρίων αυτού μέχρι πέρατος τών μαθημάτων τοϋ τρέχοντος σχολικού έτους (1964-65) συμφώνως πρός τήν ύπ’ άριθμ. 46 άπόφασιν τής Διοικούσης Επιτροπής τού Ιδρύματος»¹.

Μιά επιτροπή Γονέων και Κηδεμόνων των μαθητών του 24ου Δημοτικού Σχολείου Ηρακλείου υπέβαλε αίτηση την 29η Οκτωβρίου 1970 προς το Δημοτικό Συμβούλιο Ηρα­κλείου, στην οποία διεκτραγωδεί τη δύσκολη κατάσταση του άστεγου 24ου Δημοτικού Σχολείου και ζητά την παραχώρηση του Γερωνυμάκειου Βρεφοκομείου για την οριστική στέγα­σή του επειδή δεν υπάρχει στην περιφέρεια άλλο κτήριο.

Στην αίτηση αναφέρεται ότι το Γερωνυμάκειο Βρεφοκομείο είχε παραχωρηθεί από το 1967 «καί δι ’ άόριστον χρόνον εις τήν ’Αρχιεπισκοπήν Κρήτης καί λειτουργεί ήδη ύποτυπωδώς Κέντρον Νεότητος, τοϋ οποίου οί θαμώνες είναι ζήτημα έάν υπερβαίνουν τούς δέκα ήμερησίως».

Στις αρχές του σχολικού έτους 1971-1972 ο Πρόεδρος της Διοικούσας Επιτροπής Αρχιεπίσκοπος Κρήτης Ευγένιος πα­ραχώρησε το κτήριο του Γερωνυμάκειου Βρεφοκομείου για τη στέγαση του 24ου Δημοτικού Σχολείου Ηρακλείου.

Γι’ αυτό και ο Διευθυντής του Σχολείου την 16-12-1971 ευχαριστεί θερμά τον Αρχιεπίσκοπο Κρήτης Ευγένιο για την παραχώρηση του κτηρίου και αναφέρει:

« Ήδη μετεστεγάσθη τό ήμισυ περίπου τών μαθητών καί συν Θεώ, έλπίζομεν ότι συντόμως, μετά την όλοκλήρωσιν τών άπαιτουμένων επισκευών θά μεταστεγασθοΰν καί οί υ­πόλοιποι καί οΰτω θά άπαλλαγοΰν τών καταθλιπτικών καί επικινδύνων γιά την υγείαν των συνθηκών, υπό τάς όποιας έφοίτων μέχρι τοΰδε».

Εν τω μεταξύ εμφανίσθηκε και άλλος διεκδικητής του κτηρίου του Βρεφοκομείου. Το νεοϊδρυμένο Ειδικό Παι­δαγωγικό Κέντρο Ηρακλείου πετυχαίνει αποφάσεις του Δημοτικού Συμβουλίου Ηρακλείου και της Διοικούσας Επι­τροπής του Βρεφοκομείου, επικυρωμένες από τον αρμόδιο Νομάρχη, σύμφωνα με τις οποίες «παραχωρεΐται η δωρεάν χρήσις τοϋ οικήματος τοϋ Γερωνυμάκειου διά την στέγασιν τοϋ Είδικοϋ Παιδαγωγικού Κέντρου Ηρακλείου, διά την περίθαλψιν και διαπαιδαγώγησιν τών Ειδικών Παιδιών τής πόλεως καί τοϋ Νομού». Τό Ειδικό Παιδαγωγικό Κέντρο μέ τό ύπ’ άριθμ. 5\1975 έγγραφό του παρακαλεί τη Σχολική Εφορεία του 24ου Δημοτικού Σχολείου Ηρακλείου, «όπως προβήτε εις την έγκαιρον εις ημάς παράδοσιν τού ως άνω κτιρίου, ΐνα δυνηθώμεν κατά την θερινήν περίοδον, όπως διευθετήσωμεν καί διαρρυθμίσωμεν αυτό, συμφώνως πρός τάς υποδείξεις τής Ειδικής Παιδαγωγικής, ώστε ή λειτουρ­γία τοϋ Ιδρύματος νά καταστή δυνατή άπό τοϋ προσεχούς Αύγούστου».

Μπροστά σ’ αυτή την εμπλοκή ο Σύλλογος Γονέων και Κηδεμόνων των μαθητών του 24ου Δημοτικού Σχολείου και η αρμόδια Διεύθυνση Δημοτικής Εκπαίδευσης απευθύνονται προς το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων και αναφέρουν μεταξύ άλλων: «Τό 24ο Δημοτικό Σχολεϊον Ηρακλείου… έστεγάσθη άπό τοϋ έτους 1972 καί στεγάζεται μέχρι σήμερον εις τό εύγενώς προσφερθέν υπό τοϋ οικείου Αδελφάτου οίκημα τού Γερωνυμάκειου Βρεφοκομείου Η­ρακλείου». Αναφέρουν επίσης ότι η απόφαση να δοθεί το Γερωνυμάκειο Βρεφοκομείο στο Ειδικό Παιδαγωγικό Κέντρο προκάλεσε θύελλα διαμαρτυριών και αντιδράσεων εκ μέρους των γονέων και των κατοίκων της περιοχής. Η αντίδραση αυτή ματαίωσε την έξωση του 24ου Δημοτικού Σχολείου Ηρακλείου από το οίκημα του Βρεφοκομείου και ανάγκασε το Ειδικό Παιδαγωγικό Κέντρο να «εκμισθώσει ιδιωτικό οίκημα διά την στέγασίν του. Έτσι απεσοβήθη ό κίνδυνος νά μείνει άστεγοι οι 450 μαθητές του 24ου Δημοτικού Σχολείου Ηρακλείου».

Την 18ην Ιουνίου 1975 κάτοικοι της περιοχής του 24ου Δημοτικού Σχολείου Ηρακλείου απευθύνουν ψήφισμα δια­μαρτυρίας προς όλες τις Αρχές του Ελληνικού Κράτους στο οποίο, αφού εκφράζουν την αγάπη τους για τα Ειδικά Παιδιά, που κι αυτά έχουν ανάγκη της ειδικής παιδείας, διαμαρτύρονται για την επιχειρούμενη έξωση των μαθη­τών του 24ου Δημ. Σχολείου Ηρακλείου, οι οποίοι και πο­λυπληθέστεροι είναι και έχουν και αυτοί αναφαίρετο δικαίωμα παιδείας, διότι αυτά τα παιδιά «αά επανδρώσουν τη μελλοντική κοινωνία». Οι υπογράφοντες το ψήφισμα διαμαρτυρίας τελειώνουν με τη φράση: «Βρήτε μιά λύση καί στά δύο προβλήματα»: και στη στέγαση δηλαδή του 24ου Δημοτικού Σχολείου και στη στέγαση του Ειδικού Παιδαγωγικού Κέντρου.

Την 20η Μαΐου 1976 ο Σύλλογος Γονέων και Κηδεμόνων του 24ου Δημ. Σχολείου Ηρακλείου με υπόμνημά του απευθύνεται προς κάθε αρμόδιο και ζητά να «άποζημιωθή τό γήπεδον τοΰ τέως Γερωνυμάκειου Βρεφοκομείου και να παραχωρηθή εις τήν Σχολικήν Εφορείαν. . . ώστε νά καταστή δυνατή ή οίκοδόμησις του σχολικού κτηρίου».

Ευρισκόμενη ενώπιον συμπληγάδων πετρών και δεχόμενη πιέσεις πανταχόθεν η Διοικούσα Επιτροπή του Γερωνυμάκειου Βρεφοκομείου υπέβαλε αίτηση προς το Εφετείο Αθηνών (2ο Τμήμα), στην οποίαν αναφέρει ότι μετά την ίδρυσιν του Κέντρου Βρεφών «Η ΜΗΤΕΡΑ» «ο σκοπός του είναι πλέον άπραγματοποίητος» και ζήτησε «τή διάθεση τής περιουσίας του για άλλο παρεμφερή σκοπό». Το Εφετείο Αθηνών με την ύπ’ άριθμ. 262/87 απόφαση του δέχεται την αίτηση της Διοικούσας Επιτροπής του Γερωνυμάκειου Δημοτικού Βρεφοκομείου Ηρακλείου. «Βεβαιώνει ότι ή βούληση του διαθέτη Γεωργίου Γερωνυμάκη, όσον άφορά στην ίδρυση καί λειτουργία στό Ηράκλειο Κρήτης Βρε­φοκομείου μέ τόν τίτλον «Βρεφοκομειον Γεωργίου Ά. Γε­ρωνυμάκη», προς συντήρηση και ανατροφή όλων των εκ­θέτων βρεφών της περιοχής του δεν μπορεί να πραγματο­ποιηθεί εξ ολοκλήρου, ούτε κατά το μεγαλύτερον τμήμα του περιεχομένου της».

«Αποφαίνεται ότι συντρέχει περίπτωση επωφελέστερης αξιοποιήσεως της περιουσίας, που καταλείφθηκε με την πώληση προς το Ελληνικό Δημόσιο και τον Οργανισμό Σχο­λικών Κτηρίων, τμήματος από το ακίνητο εκτάσεως 1500μ2 στην τρέχουσα τιμήν κατά τον χρόνον τής πωλήσεως, την ανέγερση διά του τιμήματος που θα εισπραχθεί στο υπόλοιπο τμήμα του ακινήτου Βρεφονηπιακού Σταθμού με την επωνυμία «ΓΕΡΩΝΥΜΑΚΕΙΟΣ ΔΗΜΟΤΙΚΟΣ ΒΡΕΦΟΝΗ­ΠΙΑΚΟΣ ΣΤΑΘΜΟΣ» και τη διάθεση του υπολοίπου τιμήμα­τος για τον εξοπλισμόν του άνωτέρω Βρεφονηπιακού Σταθ­μού καί τήν αγορά προσοδοφόρων ακινήτων».

Για να μπορέσει ο Οργανισμός Σχολικών Κτηρίων να αγοράσει την έκταση των 1500 τμ του οικοπέδου και να οικοδομήσει τον «ΓΕΡΩΝΥΜΑΚΕΙΟΝ ΔΗΜΟΤΙΚΟΝ ΒΡΕ­ΦΟΝΗΠΙΑΚΟΝ ΣΤΑΘΜΟΝ», ζητήθηκε από το Δήμο Ηρα­κλείου ο αποχαρακτηρισμός της αυλής ως χώρου πρασίνου. Η δέκατη Σχολική Επιτροπή Ηρακλείου την 6η Φεβρουάριου 1997 με έγγραφό της προς το Δήμαρχο Ηρακλείου τον παρακαλεί να βοηθήσει «στον αποχαρακτηρισμό του χώρου από πράσινο για ειδικό κτίριο», ώστε να αγορασθεί ο χώρος της αυλής του Γερωνυμάκειου Δημοτικού Βρεφοκομείου, «ο οποίος προσφέρεται από την Διοικούσαν Επιτροπή του Ιδρύματος προς πώληση και η Νομαρχιακή Επιτροπή Παιδείας άπαντα θετικά στην αγορά αυτού του χώρου».

Ο αποχαρακτηρισμός του όμως ως χώρου πρασίνου δεν έγινε. Ο Δήμος έστρωσε την αυλή του Γερωνυμάκειου με μαύρη άσφαλτο για να προφυλάξει τα παιδιά από τις λάσπες. Αλλά η μαύρη αυλή εξακολουθεί στα χαρτιά να χα­ρακτηρίζεται χώρος πρασίνου. Φαίνεται ότι επικράτησαν άλλες σκέψεις και απόψεις, ίσως και συμφέροντα περίοικων.

Εξαιτίας αυτών το οικόπεδο των 1500μ δεν αγοράστηκε από τον Οργανισμό Σχολικών Κτηρίων κι ο Γερωνυμάκειος Βρεφονηπιακός Σταθμός δεν οικοδομήθηκε. Αντί να γίνουν όσα όριζε η απόφαση του Εφετείου Αθηνών κρίθηκε ορθό­τερη η λύση να ενοικιαστεί το Γερωνυμάκειο από τις Υπη­ρεσίες Παιδείας και το μίσθωμα να διατίθεται στο Κέντρο Ειδικών Παιδιών «Ο ΑΓΙΟΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝ» και στο Κέντρο Βρεφών «Η ΜΗΤΕΡΑ», το οποίον σήμερα λειτουργεί ως Παιδικός Σταθμός.

Με τον τρόπο αυτό βρέθηκε μιά λύση και στα δυο προ­βλήματα, δηλαδή και στη στέγαση του 24ου Δημοτικού Σχο­λείου Ηρακλείου και του Ειδικού Παιδαγωγικού Κέντρου, όπως είχαν ζητήσει οι κάτοικοι της περιοχής το έτος 1975.

Η λύση αυτή ίσως να είναι πιό σύμφωνη με την τελευταία επιθυμία του αείμνηστου Γεωργίου Ά. Γερωνυμάκη, διότι το κτήριο του Γερωνυμάκειου Δημοτικού Βρεφοκομείου στεγάζει ήδη δύο Δημοτικά Σχολεία (το 24ο και το 31ο) και με τα χρήματα που εισπράττονται από την ενοικίαση του βοηθούνται αλλά δυο Ιδρύματα (το Κέντρο Ειδικών Παιδιών «ΑΓΙΟΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝ» και το Κέντρο Βρεφών «Η ΜΗΤΕΡΑ» που προσφέρουν πολύτιμες υπηρεσίες σε μικρά παιδιά και σε «Ειδικά Παιδιά».

Με τη λύση αυτή εκπληρώνεται πλήρως η τελευταία επιθυμία του φιλάνθρωπου ευεργέτη Γεωργίου Ά. Γερωνυμάκη. Φαίνεται καθαρά ότι η περιουσία που έκαμε στο Ηράκλειο με την εργασία του ο Γερώνυμος, διατίθεται σωστά για την βοήθεια πολλών παιδιών, που φοιτούν σε Σχολεία και Φιλανθρωπικά Ιδρύματα.

Επιλεγόμενα.

Ο Γεώργιος Ά. Γερωνυμάκης δεν απέκτησε δικά του παιδιά. Αγάπησε όμως τα παιδιά και με την ανέγερση του Γερωνυμάκειου Βρεφοκομείου κατάφερε να αποκτήσει πολ­λά παιδιά. Με τη διάθεση της περιουσίας του έκαμε δικά του παιδιά, τα παιδιά τόσων οικογενειών που φιλοξενήθηκαν και φιλοξενούνται στα Ιδρύματα που αναφέραμε παρα­πάνω. Ασφαλώς η γενναία και φιλάνθρωπη ψυχή του θα αναπαύεται με τους δικαίους και θα είναι ευχαριστημένη με τις γλυκές φωνές των πολλών παιδιών, που παίζουν καθημερινά στις αυλές του  Ιδρύματος του και μαθαίνουν γράμματα για να γίνουν καλοί άνθρωποι και άξιοι πολίτες της πατρίδας μας, δυναμικά στελέχη της κοινωνίας την οποία κάποτε θα στελεχώσουν και θα υπηρετήσουν.

Η κοινωνία του Ηρακλείου τον τίμησε με το να δώσει το όνομά του στο δρόμο που περνά μπροστά από το Γερωνυμάκειο. Πιστεύω, όμως, ότι θα έχει κι ένα παράπονο. Διότι ενώ στη διαθήκη του ορίζει ότι στο Κατάστημα που θα ανεγερθεί με την περιουσία του επιθυμεί να στηθούν δύο μαρμάρινες προτομές: η δική του και της γυναίκας του, δυ­στυχώς τέτοιες προτομές, στο Γερωνυμάκειο δεν υπάρχουν. Και θα ήταν χρήσιμη και διδακτική για τα παιδιά η ύπαρξη αυτών των προτομών στο Γερωνυμάκειο.

 

Το κείμενο και οι φωτογραφίες με πρόσωπα αντλήθηκαν από το βιβλίο: Συνοικία Αναλήψεως, του Προτοπρεσβύτερου Γεωργίου Σωμαράκη. Έκδοση Επικοινωνιακού και Μορφωτικού Ιδρύματος Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης Ηράκλειο 2003.