Ιερά Μονή Παναγίας Μαυριώτισσας

Η Μονή γιορτάζει στις 23 Αυγούστου και είναι ανδρική μονή.

Η ΘΕΣΗ

Τέσσερα περίπου χιλιόμετρα μακριά από την πόλη, σχεδόν στα μισά του στενού ασφαλτοστρωμένου δρό­μου που κάνει το γύρο της χερσονήσου της Καστοριάς, βρίσκεται το μοναστήρι της Παναγίας της Μαυριώτισσας. Η τοποθεσία με τα πανύψηλα πλατάνια πλάι στις όχθες της λίμνης είναι μαγευτική. Εκτός από το καθο­λικό της Παναγίας και το παρεκκλήσι του Αγ. Ιωάν­νη, σώζονται ακόμα σήμερα άπ’ το παλιό μοναστήρι μερικά κελλιά, το ηγουμενείο και το κωδωνοστάσιο.

ΙΔΡΥΣΗ – ΟΝΟΜΑΣΙΑ

Μέχρι πρόσφατα επικρατούσε η άποψη πως η μονή της Μεσονησιώτισσας όπως παλιά ονομαζόταν η Μαυριώτισσα, είχε ιδρυθεί από το βυζαντινό αυτοκράτορα Αλέξιο Α’ Κομνηνό (1081-1118). Τελευταία, με αφορ­μή τη νέα και κάπως αμφίβολη ανάγνωση της επιγραφής που συνοδεύει το μοναχό που βρίσκεται στα πόδια της Πλατυτέρας, προτάθηκε νέα χρονολόγηση του κα­θολικού στα χρόνια του Ρωμανού Δ’ Διογένη (1068- 1071). Πιο πιθανή πάντως φαίνεται η πρώτη άποψη, δη­λαδή πως το μοναστήρι ιδρύθηκε από τον Αλέξιο Α’ στο χώρο ακριβώς όπου είχαν αποβιβαστεί τα βυζαντι­νά στρατεύματα τα οποία πολιόρκησαν την Καστοριά το 1083 για να εκδιώξουν τους Νορμανδούς που κατεί­χαν τότε την πόλη. Σ’ αυτή την εποχή πρέπει να ανή­κουν ο ανατολικός και ο δυτικός τοίχος του καθολικού καθώς και ο νότιος του νάρθηκα. Οι υπόλοιποι τοίχοι ο­φείλονται σε μεταγενέστερες ριζικές επισκευές.

Επιδιορθώσεις του καθολικού έγιναν στις αρχές του 13ου αί., οπότε προστέθηκε στη νότια πλευρά του, έξω από το νάρθηκα, ένα ανοιχτό προστώο. Οι εργασίες αυ­τές θα πρέπει οπωσδήποτε να είχαν τελειώσει πριν από το 1265, γιατί η χρονολογία αυτή συνοδεύει ένα χάραγ­μα που βρίσκεται στο προστώο, στην εξωτερική επιφάνεια του νότιου τοίχου του νάρθηκα και καταγράφει έ­να μετεωρολογικό φαινόμενο του έτους 1265.

Στα τέλη του 14ου αί, η Καστοριά βρισκόταν υπό την κυριαρχία των Σέρβων. Έγγραφο του 1385 μνημο­νεύει, πως ο γαμβρός του Ραδοσλάβου Χλαπένου, Νικό­λαος Bagas Baldovin αφιέρωσε το μοναστήρι της Μεσονησιώτισσας στη Μ. Αγ. Παύλου του Αγ. Όρους. Στο ίδιο έγγραφο αναφέρεται, ότι ο Ραδοσλάβος Χλαπένος κατέβαλε τα έξοδα για να γίνουν, ίσως λίγα χρόνια νωρίτερα, εκτεταμένες επισκευές στο μοναστήρι και ότι ακόμα του αφιέρωσε κτήματα που βρίσκονταν στην πόλη και στα περίχωρα.

Το όνομα της Μονής

Το σημερινό όνομα, Μαυριώτισσα, το πήρε η μονή κατά τα μέσα του 17ου αί, από το γειτονικό χωριό Μαύροβο, το οποίο στο ίδιο έγγραφο του 1385 μνημονεύεται ως χωριό του «Μαύρου». Επίσης σ’ ένα έγγραφο του 1643 αναφέρεται ως «μονή Κρεπενίτισσας» από το γει­τονικό χωριό Κρεπενή, όπου το μοναστήρι είχε σημαντι­κή κτηματική περιουσία.

Η μονή πρέπει να γνώρισε τη μεγαλύτερή της ακμή στο β’ μισό του 13ου αί, εποχή στην οποία ανήκουν με­ρικές «ενθυμήσεις» που είναι χαραγμένες πάνω στις τοιχογραφίες της εξωτερικής πλευράς του νότιου τοίχου του νάρθηκα.

Στα μέσα του 16ου αί. προστέθηκε δίπλα στο καθο­λικό το παρεκκλήσι του Αγ. Ιωάννη του Θεολόγου, το οποίο τοιχογραφήθηκε στα 1552 από το ζωγράφο Ευστάθιο Ιακώβου, πρωτονοτάριο Άρτας.

Από τον κώδικα της Μητρόπολης Καστοριάς, που φυλάγεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη, πληροφορούμαστε, πως παρά τη μεγάλη κτηματική περιουσία που είχε η μονή στην απέναντι όχθη της λίμνης στην περιοχή της Κρεπενής, πολλές φορές ευσεβείς Καστοριανοί της έκα­ναν σημαντικές χρηματικές δωρεές (όπως ο Μανωλάκης Γεωργίου το 1683) κι ακόμα, ότι το 1684 με πα­τριαρχικό γράμμα της αφιερώθηκαν μερικά χωριά της περιοχής.

 ΤΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙ ΤΟΥ ΑΓ. ΙΩΑΝΝΗ
TOY ΘΕΟΛΟΓΟΥ

Το παρεκκλήσι του Αγ. Ιωάννη του Θεολόγου, που, όπως έχουμε σημειώσει, είναι προσκολλημένο στη νότια πλευρά του καθολικού της Παναγίας, έχει κτιστεί στα χρόνια της τουρκοκρατίας. Ως βόρειος του τοίχος έχει χρησιμοποιηθεί ο νότιος τοίχος του καθολικού.

 ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Ανήκει στην κατηγορία των μονόχωρων ναών. Ανατολικά φέρει ημικυκλική αψίδα που εγγράφεται στον τοίχο του μνημείου. Εγγεγραμμένη στον ανατολικό τοί­χο είναι και η μικρότερη ημικυκλική κόγχη της Πρόθε­σης.

Το μνημείο, επειδή βρίσκεται εν επαφή με το καθο­λικό της Παναγίας, καλύπτεται με μονόρριχτη στέγη, που παρόλο που δεν είναι εξ ολοκλήρου η παλαιά, κα­τέχει τη θέση της αρχικής.

Στο βόρειο τοίχος υπάρχουν τρία μικρά τοξωτά ανοίγματα που χρησίμευαν για το φωτισμό του καθολικού της Παναγίας. Στο νότιο υπάρχουν δύο παράθυρα (πλ. 0,70 μ.) και δύο στενές φωτιστικές θυρίδες.

Η θύρα του παρεκκλησίου βρίσκεται στο δυτικό τοίχο. Με τρεις βαθμίδες οδηγεί στο ναό του οποίου το δάπεδο είναι χαμηλότερα από τη στάθμη του εδάφους εξωτερικά πάνω από το υπέρθυρο υπάρχει αβαθή κόγχη, όπου εικονίζεται ο Αγ. Ιωάννης ο Θεολόγος. Στα δυτικά η στέγη σχηματίζει υποτυπώδες στέγαστρο που προφυλάσσει τις τοιχογραφίες από τα νερά της βροχής.

Η τοιχοδομία είναι αργολιθοδομή με οριζόντιες και τα διαστήματα ξυλοδεσιές.

 Η ΚΤΙΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΓΡΑΦΗ

Πάνω από το ξύλινο υπέρθυρο, στην εσωτερική παρειά του δυτικού τοίχου, βρίσκεται η έξης πολύ φθαρμέ­νη σήμερα κτιτορική επιγραφή:

Ο πάνσ[ε]πτος ούτος και θείος ναός του ύπ[ερ]ενδόξου αποστόλου και ευαγγελιστού Ιωάννου του Θεολόγου οικοδομήθει εκ βάθρων και ιστορίθη διά εξόδου κυρού Θεόδωρου του …οικατζη συν τη συμβία αυτού Μη-λ-ας θυγατρός Νικολάου -—/ 5. εις ψυχικήν αυτών σ(ωτηρί)αν: αμήν, και εύρωσει βο/ηθόν τον Άγιον εν τη ημέρα της κρίσεως: έτους ζξΦ/μηνί Αύγούστω: Ηδιά χειρών αναξίων, ιστορίθη, Ευσταθίου Ιακώβου/και πρωτονοταρίου Άρτης: ^_ και δόξα-τω άληθινώ θ(ε)ώ.

Ο ναός, όπως βγαίνει από την επιγραφή, Ιδρύθηκε το 1552 με έξοδα κάποιου Θεοδώρου του οποίου το επώνυμο δεν είναι δυνατό να διαβαστεί. Τοιχογραφήθηκε δε από το ζωγράφο Ευστάθιο Ιακώβου, πρωτονοτάριο Άρτης. Ο ίδιος το 1536 είχε φιλοτεχνήσει τις τοιχο­γραφίες του Ιερού Βήματος του καθολικού της μονής της Παναγίας Μολυβδοσκέπαστης στην Ήπειρο.

ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ Γενικά

Ο ναΐσκος, όπως διαπιστώνει ο επισκέπτης, είναι κατάγραφος με τοιχογραφίες, που καλύπτουν και την εξωτερική ύψη του δυτικού τοίχου. Είναι διατεταγμένες σε ζώνες και χωρίζονται μεταξύ τους με ερυθρή ταινία. Φθορές φέρουν μερικές παραστάσεις του νοτίου τοίχου, ενώ όσες βρίσκονται στην κατώτατη ζώνη είναι σχεδόν εντελώς απολεπισμένες. Η καταστροφή των προσώ­πων των χαμηλότερα εικονιζόμενων μορφών οφείλεται στη μανία των αλλόδοξων, οι όποιοι στις εξωτερικές τοιχογραφίες χάραξαν με οξύ εργαλείο κείμενα ποιητι­κά η αισθησιακά σε αραβική γλώσσα.

Το κείμενο αντλήθηκε από το βιβλίο του Γεωργίου Γούναρη, το οποίο πωλείται στην Μονή με τίτλο Η Παναγία Μαυριώτισσα της Καστοριάς.