Η μάχη των Βρυσών 6-8-1867

Κάθε Κρητικού γενιά κι η κάθε μια φαμίλια έχει να γράψει ένα χαρτί, που νάχει φύλλα χίλια, μα πάλε όλα κι αν τα πει και όλα αν τα γράψει, της γενεάς του αστόρητα θα μείνουνε τα πάθη.

Με πρωτοβουλία της Ενορίας και του Εξωραϊστικού Συλλόγου Βρυ­σών, καθιερώθηκε επίσημα από το 1986, να τιμούμε την 6η Αυγούστου τους νεκρούς, ντόπιους και ξένους, που αγωνίστηκαν με όλες τους τις δυνάμεις το 1867, για την απελευθέρωσή τους και έστησαν βωμό και ολοκαύτωμα στο χωριό μας. (Το Θαβώρ του Μεραμπέλλου στις Βρύσες).

Η καθιέρωση του εορτασμού από τον Δήμο Νεάπολης, στην περιοχή του οποίου λάβανε χώρα τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα με τους πρωταγωνι­στές: το Νεαπολίτη Εμμ. Κόκκινη, ο οποίος διακρίθηκε στη μάχη των Βρυ­σών και έγινε αρχηγός Μερ/λου, τις ηγετικές μορφές τους αδελφούς Κων/νο και Ματθαίο Σφακιανάκη από το Βραχάσι, τους Βρυσανούς ο­πλαρχηγούς Κων/νο Κοζύρη και Νικ. Παπαγιαννάκη και τους κατοίκους ό­λων των χωριών του Μερ/λου είναι Πράξη Εθνική και δίκαιη γιατί: Οι η­ρωικοί αγώνες και αξιόλογα ιστορικά γεγονότα που αφορούν την ανατολι­κή Κρήτη και ιδιαίτερα την Επαρχία μας αγνοούνται παντελώς. Η Επαρχία μας με τόσες πολεμικές περιπέτειες και με ποταμούς αιμάτων παρουσιάζε­ται απόλεμη.

Η αξιοπιστία των ιστορικών πηγών είναι αναμφισβήτητη μια και υπάρχουν συγκεκριμένα στοιχεία και τρόπος διασταύρωσης των μαρτυριών που δίνουν αυτές οι πηγές. Χαρακτηριστικό επίσης είναι ότι οι πηγές αυτές είναι αυτό που η ιστορική επιστήμη ονομάζει “Πρωτογενείς” δηλ. ιστορικό υλικό αναπαραγωγής του ιστορικού γεγονότος σε μια πρώτη του κατεργα­σία από τον ιστορικό ανώνυμο ή επώνυμο. Γεγονός που προσδίδει αμεσό­τητα και γνησιότητα στην ιστορική πληροφορία.

Τέτοιες πηγές είναι τόσο τα γραφόμενα σε ντοκουμέντα και έγγραφα εκείνης της εποχής, όσο και η ίδια η λαϊκή παράδοση αναμεταδομένη από γενιά σε γενιά.

Ζωντανές σελίδες της ιστορίας και των περιπετειών του Μεραμπέλλου, τα όσα γίνανε στο χωριό μας το 1867, όπως οι ιστορικοί, οι κληρικοί, οι λόγιοι και τελευταία ο καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης Θ. Δετοράκης έχουν δη­μοσιεύσει στον Κρητικό τύπο.

Με το σύνθημα “ΕΝΩΣΙΣ ή ΘΑΝΑΤΟΣ” ο Κρητικός λαός εκήρυξε την επανάσταση του 1866, με σκοπό την απελευθέρωση της Κρήτης και την ένωσή της με την Ελλάδα. Η μεγάλη αυτή Κρητική Επανάσταση φαίνεται πραγματικά παράλογη, αν υπολογίσει κανείς τη δύναμη των αριθμών. Το Σεπτέμβριο του 1866 στην Κρήτη βρίσκονται 45.000 Τούρκοι και Αιγύπτιοι στρατιώτες και στρατολογήθηκαν και 10.000 Τουρκοκρήτες άριστα εξοπλισμένοι και οργανωμένοι με σύγχρονο οπλισμό, άφθονα εφόδια, με πειθαρ­χία, με εμπειροπόλεμους στρατηγούς και ισχυρό στόλο. Οι Κρήτες επανα­στάτες λιγότεροι από 25.000 χωρίς πολεμοφόδια.

“Τα βιβλία των Εκκλησιών και τα βαρίδια των στατήρων και ό,τι έτερον του είδους τούτου ευρίσκετο πρόχειρον, εχρησίμευσαν το πρώτον διά την κατασκευήν χαρτουτσίων και φυσιγγίων”, γράφει ο εγκυρότερος απομνημονευματογράφος του Κρητικού αγώνα Κριτοβουλίδης. Οι επαναστάτες ή­ταν υποχρεωμένοι να εγκαταλείπουν τον αγώνα και να φροντίζουν τις οικογένειές τους, που κατάφευγαν στα όρη ή στην εξορία για να σωθούν.

Στη μεγάλη αυτή Κρητική επανάσταση (1866-1869) που εξελίχθηκε σε αληθινή τραγωδία, το χωριό μας (βρύσες Μερ/λλου) έπαιξε σπουδαιότατο ρόλο. Υπήρξε κύρια εστία. Ανάδειξε γενναίους αρχηγούς και πρόσφερε τουρκομάχους αγωνιστές. Βρυσανός ήταν η ψυχή της επανάστασης στην περιοχή μας. Ο φλογερός πατριώτης και αψεγάδιαστος Ιεράρχης Πέτρας Μελέτιος Χλαπουτάκης είναι εκείνος που ύψωσε στο Μεραμπέλλο τη ση­μαία της επανάστασης το 1866. Οι Τούρκοι του Νομού Λασιθίου για την επαναστατική του δραστηριότητα τον αποκαλούσαν “Μελετέμπεη”. Ο Σουλτάνος για την εθνική του δραστηριότητα τον καταδίκασε σε θάνατο. Με ε­νέργειες του τότε διοικητή Λασιθίου Κωστή Αδοσίδη Πασά και του Πατριάρχη Ιωακείμ (1868-69) και εξαιτίας των πολλών του αρετών ανακάλεσε ο Σουλτάνος το καταδικαστικό φιρμάνι. Οι αγωνιστές τον ανακήρυξαν αρ­χηγό τους αλλά αυτός λόγω του σχήματός του δεν αποδέχτηκε το αξίωμα και υπέδειξε ως κατάλληλο αρχηγό τον Βραχασώτη Κων/νο Σφακιανάκη, ο οποίος και αναγνωρίστηκε από την κεντρική επιτροπή των Κρητών η οποία είχε την έδρα της στη Σύρο.

Πρωτεύοντα ρόλο στην τριετή Επανάσταση (1866-69) διαδραμάτισε ο νυμφευμένος και μόνιμα εγκατεστημένος στις Βρύσες Μεραμπέλλου οπλαρχηγός Κων/νος Κοζύρης. Ο ιστορικός Μουρέλος γράφει: “Μόλις έγινε γνωστό το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου και συγκεκριμένα στις 16 Νοεμβρίου 1866, τρεις παράτολμοι οπλαρχηγοί οι Κων/νος Κοζύρης, Ιωάννης Μουρέλος και Σήφης Δερμιτζάκης κατορθώνουν να περάσουν με τους άνδρες των τα επικίνδυνα στενά της Μαλαύρας… Τα τρία επαναστατικά σώματα αφού ελαφυραγώγησαν τα χωριά, σκοτώνοντας για εκδίκηση της καταστροφής του Αρκαδίου όσους Τούρκους συναντούσαν στον δρόμο τους, γύρισαν πάλι πί­σω σέρνοντας μαζί τους αρκετές χιλιάδες πρόβατα και φορτηγά ζώα κατά­φορτα τροφές για τα επαναστατικά σώματα που ήταν συγκεντρωμένα στα Λασιθιώτικα βουνά

Οι επίσημες εκθέσεις του Αρχηγείου των έξι Ανατολικών επαρχιών αναφέρουν ότι το σώμα του Κ. Κοζύρη έλαβε μέρος και διέπρεψε με ανδρεία και γενναιότητα πολεμώντας στο Σελί της Αμπέλλου στις πολύνεκρες μάχες του Οροπεδίου (20-30 Μαΐου 1867).

Τρίτος σεμνός αγωνιστής με Εθνική και θρησκευτική έξαρση ήταν ο οπλαρχηγός Νικόλαος ΙΊαπαγιαννάκης. ‘Έλαβε μέρος σε όλες τις μάχες που διεξήχθησαν την τριετία του 1866-69. Το τούρκικο ασκέρι μετά το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου είχε στρατοπεδεύσει στο Καστέλλι της Πεδιάδας. Στό­χος του ήταν να καταστρέφει το Λασίθι, τα Σφακιά της Ανατολικής Κρήτης, αλλά και κάθε άλλη επαναστατική εστία. Πίστευε ότι μόνο έτσι μπορούσε να κατασταλεί η Επανάσταση. Αφού λαμπάδιασε τα χωριά του Οροπεδίου και τα‘πνίξε στον καπνό, το καλοκαίρι του 1867, η μεγάλη δύναμη του Ομέρ Πασά κατέβηκε στο Μεραμπέλλο καίγοντας και καταστρέφοντας τα χωριά.

Πρώτος σεβαστός μάρτυρας το αρχείο του Μητροπολίτη Κρήτης Τιμοθέου Βενέρη με χρονολογία 27 Αυγούστου 1867 λέει:

“Μεγάλη καταστροφή έπαθε η Ιερά Μονή Κρεμαστών και τρεις εκκλη­σίες εν τω χωρίω Βρύσες. Την 7ην Ιουνίου εφόνευσαν εν Βρύσες τον χρηστόν νέον Εμμανουήλ Βελονάκη διότι δεν έσπευσε δρομαίως να προμηθεύσει α­σκούς εις τον άπληστον Οθωμανόν να πάρει έλαιον. Την αυτήν ημέραν εκρεούργησαν τον Ιωάννην Τσένιον, τον Χατζή Αντώνιον, Ιωάννην Λεπίδην, Τζανή Ρούσον και Κων/νον Γραμματικάκην εκ του χωρίου Βρύσες”.

Για το φόνο του Εμμανουήλ Βελονάκη η παράδοση αναφέρει ότι κατακοματιάστηκε ζωντανός και τα μέλι του τα πέταξαν στο Πηγάδι της Σοφουλιάς. (Σήμερα είναι του Γεωργίου Βελημβασάκη).

Ο ιστορικός Κριάρης αναφέρει: “Την 6η Αυγούστου 1867 οι αρχηγοί και οπλαρχηγοί Κων/νος Σφακιανάκης, Δημ. Κικκίνης, Εμμ. Μαράζης, Μιχελοδημητράκης, Αεράκης, Τρυφίτσος, Καγιαμπές μετά τινών ιππέων και τινών Σφακιωτών υπό τους Κουντουράκηδες καταλαβόντες τας θέσεις Καβαλλαράν, Καστριά, Κατσόματο και Παρακαλούρι, προσέβαλον τον εις Βρύσες εχθρόν την 7ην και ηνάγκασαν αυτόν να υποχωρήσει εις Νεοχώρι (σημερινή Νεάπολη) και εκείθεν την νύκτα εις Καλαρύτην όπου και οχυρώθη”.

Όπως προκύπτει από τις μαρτυρίες των πηγών. Το καλοκαίρι του 1867, μεγάλη δύναμη του Ομέρ Πασά εστρατοπέδευσε στην Κοιλάδα του Μεραμπέλλου. Ένα τάγμα, οπισθοφυλακή, έστησε το στρατόπεδό του στο Πρόβαρμα Βρυσών (από τη Βρύση του χωριού μέχρι και τις σημερινές κατασκηνώσεις). Ετοποθέτησε δυο φυλάκια. Το ένα στον Πόρο της Καβαλλαράς και το άλλο στον Προφήτη Ηλία. Οι Βρύσανοί αναγκάστηκαν να απο­συρθούν σε περισσότερο ασφαλείς θέσεις, στο Βοθώνι και στο καρφί της Τράπεζας. Οι καταστροφές στο χωριό (Βρύσες Μεραμπέλλου) είναι ανεκδιήγητες. Θύματα της τουρκικής θηριωδίας κυρίως γέροι και. γυναικόπαιδα. Η επανάσταση εξελίχτηκε σε τραγωδία. Κατά την παράδοση, πρώτη μάρ­τυρας, είναι μια Βρυσανή κορασίδα, που κατέβηκε από το Βοθώνι να πάρει νερό για τα μικρά της αδέλφια. Οι Τούρκοι αφού την καταπάτησαν την εφόνευσαν. (Έχει ταφεί στην Παναγία των Πατέρων). Οι εκκλησίες μας και τα ιερά μας σύμβολα βεβηλώθηκαν με τον πιο αισχρό τρόπο. Ακόμη και σή­μερα υπάρχουν τα σημάδια από τις σφαίρες που δέχτηκε η εικόνα της Παναγίας. Μάρτυρας αδιάψευστος της πυρπολήσεως του χωριού η εικόνα της Μεταμορφώσεως. Αφού την έσπασαν στα δύο, την έβαλαν στη φωτιά μα δεν κάηκε γιατί τα ξύλα (λέει η παράδοση) άρχισαν να χτυπούν παράξενα και. σκορπίστηκαν χωρίς να καεί η εικόνα.

Την ημέρα του Αφέντη Χριστού, 6 Αυγούστου 1867, οι οπλαρχηγοί Κων. Σφακιανάκης, Εμμ. Κόκκινης και οι άλλοι με τη μικρή δύναμη των 100 ανδρών την οποία διατηρούσαν ακόμη από τις μάχες του Λασιθιού και οι Βρύσανοί με τους οπλαρχηγούς, Κοζύρη και Παπαγιαννάκη, που γνώριζαν τα περάσματα, προετοίμασαν διπλή αιφνιδιαστική επίθεση. Ένα τμήμα σκαρφάλωσε νύχτα στην Καβαλλαρά. Για να μη γίνει αντιληπτό, κρέμασε, κουδούνια στο λαιμό του, για να νομίσουν οι Τούρκοι, ότι ο θόρυβος προέρχεται από ζώα που έβοσκαν στο δάσος. Με κάθε προφύλαξη από τις Κο­ράκιές έφθασε στο τουρκικό φυλάκιο του Πόρου της Καβαλλαράς. Έσφαξε τους Τούρκους του φυλακίου οχυρώθηκε και με το τουφέκι στο χέρι περίμενε το σύνθημα από τον Προφήτη Ηλία. Το δεύτερο τμήμα τα ξημερώματα έφθασε από τον Κατσόματο στα Καστριά. Εξουδετέρωσε το φυλάκιο του Προφήτη Ηλία και έδωσε το σύνθημα της μάχης. Οι χριστιανοί όρμησαν με ό,τι βρήκαν στα χέρια τους. Με όπλα, τσεκούρια, ξύλα και πέτρες. Ο διπλός αιφνιδιασμός, στην παραζάλη του ύπνου έφερε σύγχυση στους
Τούρκους. Δημιουργήθηκε η παρεξήγηση ότι είχαν ξεσηκωθεί εναντίον τους οι Αιγύπτιοι χριστιανοί που με βία είχαν στρατολογήσει.

Η επίθεση εξελίχθηκε σε πολύωρη και πολύνεκρη μάχη. Η νίκη των επαναστατών ήταν μεγάλη. Από τα λάφυρα των εχθρών οπλίστηκαν πολλοί άοπλοι επαναστάτες. Οι Τούρκοι έπαθαν αληθινή πανωλεθρία. Εγκατέλειψαν τη Νεάπολη που μέχρι τότε ήταν το καταφύγιό τους και οχυρώθηκαν στον Καλαρύτη. Για να θάψουν τους σκοτωμένους φτιάξανε τούρκικο νε­κροταφείο και το τοπωνύμιο είναι γνωστό μέχρι σήμερα “Στον Πετριά”. Τους χριστιανούς έθαψαν στη γειτονιά των Μαυρίκιδων.

Τη συνέχεια μας τη δίνει ο καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης. Θεοχάρης Δετοράκης, με το ανέκδοτο ιστορικό έγγραφο που παρουσιάζει στο πε­ριοδικό “Αμάλθεια” και βρίσκεται στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης (Ηράκλειο). Αυτό μας λέει:

“ΤοΣεπτέμβρη του 1867 τρεις έως τέσσερις χιλιάδες στρατιώτες και 500 ντόπιοι κατέχουν και πάλι τη θέση Μονή Κρεμαστά και το χωριό Βρύσες”. Ο Κων/νος Σφακιανάκης Γενικός αρχηγός και οι: Μιχαλοδημήτρης. Ηλιάκης, Ιωάννης Γιανίκος και Χατζάκης αρχηγοί Ρίξου (Βιάννου Μηλιαράς Καζά­νης και Βασιλογιάννης αρχηγοί Λασιθίου, Κων/νος Κοζύρης και Κόκκινης αρ­χηγοί Μερ/λλου, Αντώνιος Τριφόπουλος, αρχηγός Πεδιάδας και άλλοι πολλοί συνεδρίασαν στο Λασίθι, διόρισαν αρχηγό Μερ/λλου τον Ματθαίο Σφακιανάκη (αδελφό του Κων/νου Σφακιανάκη εγκατεστημένο στα Πεζά Πεδιάδας) μάζεψαν οπλίτες και νύχτα  κατέβηκαν στη θέση Δράσι Μετόχια. Χωρίστηκαν σε δύο σώματα, Το πρώτο με Βιαννίτες. Γεραπετρίτες και Πεδιαδίτες, με τους αρχηγούς τους καταλαμβάνουν τις ορεινές θέσεις, πάνω από το χωριό και τη Μονή Κρεμαστών. Το άλλο με Μεραμπελλιώτες και με αρχηγούς τους Βραχασώτες αδελφούς Κων/νο και Ματθαίο Σφακιανάκη, προχώρησαν και τα ξημερώματα άρχισαν αιφνιδιαστικά τη μάχη, πάνω α­πό τη Μονή Κρεμαστών σε τρία διαφορετικά σημεία. Σ’ αυτή λάμβαναν μέ­ρος μαζί με τον τούρκικο στρατό και ντόπιοι Τούρκοι. Οι χριστιανοί κατεί­χαν ισχυρές αμυντικές θέσεις και η σφοδρή μάχη κράτησε πέντε ώρες. Οι εχθροί αποδεκατίστηκαν. Εκτοπίστηκαν από τη Μονή Κρεμαστών, τράπη­καν σε φυγή και κατέφυγαν στο χωριό Βρύσες όπου ενώθηκαν με τους άλ­λους. Μέσα στο χωριό συνεχίστηκε φοβερή μάχη, μέχρι που είχαν πολεμο­φόδια οι χριστιανοί. Μετά άρχισαν να υποχωρούν κανονικά. Καταδιωκόμενοι από τους τούρκους διασκορπίστηκαν στα διάφορα ορεινά χωριά της Επαρχίας Μεραμπέλλου. Στη μάχη αυτή οι απώλειες των Τούρκων ήταν ση­μαντικές και των χριστιανών ασήμαντες. Διακρίθηκαν πολλοί από τους αρ­χηγούς και τους οπλίτες, αλλά προπάντων ο Ματθαίος Σφακιανάκης ο ο­ποίος έδειξε αρκετή αποφασιστικότητα και τόλμη και πολέμησε γενναία σαν απλός στρατιώτης. (Η Κρητική Πολιτεία τον κατάταξε στην Λ’ τάξη α­γωνιστών). Εξαιτίας τους σημαιοφόρου Ιωάννη Καλαϊτζάκη από τις Δαφνές Μαλεβυζίου ο οποίος αψήφησε τα βόλια του εχθρού, η σημαία μας για μια ακόμη φορά δοξάστηκε στο χωριό μας.

Τα ξεχωριστής ιστορικής σημασίας γεγονότα, που διαδραματίστηκαν στο πολύπαθο χωριό μας το 1867, σύντομα περιέγραψε ο τότε εφημέριος Καστελλίου Φουρνής π’ Χατζής πάνω σ’ ένα εκκλησιαστικό βιβλίο. “Στα 1867, Αυγούστου 7, ημέρα Δευτέρα εκατεβήκανε οι χριστιανοί από το Αόρι και εκαταπάτησαν τη βάρδια που είχανε οι Ισλάμηδες το τακτικό ασκέρι α­πό πάνω τζι Βρύσες και όσοι ήτανε στη βάρδια εσκοτωθήκανε, έπειτα έτρεξαν το επίλοιπο ασκέρι και ζύγωσαν τους χριστιανούς ως το Δράσι στον Πο­ταμό αλλά δεν έπαθε κανείς χριστιανός τίποτης οι δε Ισλάμιδες εφοβηθήκαυε και έφυγαν από τζη Βρύσες και επήγαν στον Καλαρίτη”.

Πολύ αργότερα ο στρατηγός I. Αλεξάκης (στο εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ηλίου, τόμος 10ος, τεύχος Ιο) έγραψε: “Εις την Καβαλλαράν Μερ/λλου, πλησίον του χωρίου Βρύσες έγινε μάχη την 7-8-1867 μεταξύ του υπό τον Ομέρ Πασά τουρκικού στρατού, στρατοπεδεύσαντος εκεί, και των Κρητών επαναστατών, οίτινες τον ηνάγκασαν να απέλθη εις Νεάπολιν. Μετά την μά­χην ταύτην ως και εις άλλας παρετηρήθησαν επί τόπου σωροί σφαιρών τουρ­κικού τουφεκιού, όπερ επιστοποίει ότι οι εν των τουρκικώ στρατώ, υπηρε­τούσες τότε χριστιανοί στρατιώται εξ Ασίας και Αίγυπτου (Κόπται), διά να μη φονεύουν τους χριστιανούς Κρήτας, αφήρουν τας σφαίρας (βολίδας) εκ των φυσιγγίων και επυροβόλουνμόνον διά της πυρίτιδας”.

Όλες οι πηγές συμφωνούν με εκείνο το οποίο έχει γραφτεί άλλοτε σε Κρητική Εφημερίδα ότι: “Τα Μεραμπελλιώτικα βουνά στάθηκαν το ίδιο απόρθητα, όπως και τα Σφακιανά και οι γιγαντοκορφές του Ψηλορείτη”. Εί­ναι επιβεβλημένο καθήκον η επέτειος της Μάχης των Βρυσών να πάρει επισημότερο χαρακτήρα. Η αναγνώριση και καθιέρωση της Επετείου ως ημέρα τοπικής εορτής και η ζήτηση της εκδόσεως του από το νόμο απαιτούμενου Προεδρικού διατάγματος είναι ανεξόφλητο χρέος.

Πιστεύουμε πως η πρότασή μας αυτή που στηρίζεται σε βάσιμα ιστορικά στοιχεία, καθώς επίσης και στην προφορική παράδοση θα βρει την υπο­στήριξη των αρμοδίων, όχι τόσο για να προσθέσουμε τυπικά άλλη μια επέ­τειο στο ημερολόγιο, όσο για να καθιερώσουμε την εκδήλωση τιμής στους αγώνες του λαού της περιοχής μας.

Το κείμενο και οι φωτογραφίες αντλήθηκαν από το βιβλίο: Η μάχη των Βρυσών. Του Πρεσβύτερου Ευστρατίου Βλαχάκη. Έκδοση Πνευματικού Πολιτιστικού Κέντρου Δήμου Νεάπολης Κρήτης 1999.