Άγιος Ιωάννης ο Μαγγανίτης Αρχανών

Ο Αρχανιώτης την ονομάζει “΄Αγιος Γιάννης ο Μαγγανίτης”.Την ονομασία αυτή την πήρε, η γύρω περιοχή, από μια πέτρινη μαγκάνα (σταφυλοπιεστήριο) που είχε στηθεί εκεί δημόσια για τις ανάγκες των οινοπαραγωγών της Κωμόπολης. Είναι δηλ. η επί Ενετών εκκλησία : DE SAN ZUANNE THEOLOGO DETTO STO MANGALO .(Δηλ.ο Αγιος Ιωάννης ο Θεολόγος στο Μάγκαλο ή στη Μαγκάνα εντός της Πετρέας Αρχάνας). Είναι επομένως κτίσμα της β΄.Βυζαντινής περιόδου.Το 1880 , σε συμβόλαιο ανέγερσης της “Αγίας Μαρίνας ” των Κάτω Αρχανών , δίνεται ως αρχιτεκτονικό υπόδειγμα, στον εργολάβο. Κάτω από την εκκλησία ευρίσκεται ο “Νεραιδόσπηλιος”,μία σπηλιά γεμάτη θρύλους κι άλλα λαογραφικά στοιχεία και λίγο πιο πέρα ο “Πάνω Μύλος” που έδινε αλεύρι στους κατοίκους της περιοχής για δεκαετίες με τη δύναμη των νερών του χειμάρρου.Το κτίσμα είναι καμαροσκέπαστο, πέτρινο, σε ρυθμό βασιλικής, με δάπεδο λίγο κάτω από το έδαφος, στρωμένο στον 20ό αιώνα με πλακάκια εκείνης της περιόδου, ασφαλώς πάνω από τις αρχικές πέτρινες πλάκες. Έχει μία και μοναδική είσοδο 1,5 μ. πλάτους και τρία μικρά παράθυρα, ως και μία φωτιστική θυρίδα στο ιερό με ανάγλυφη, εξωτερικά, παράσταση, δυστυχώς ασβεστωμένη και με πρόσθετο καμπαναριό σύγχρονης κατασκευής. Εορτάζει, ΄δύο φορές το χρόνο, στις 8 Μαΐου και τη μετάσταση του Αγίου στις 26 Σεπτεμβρίου. Με το σκέπασμα του χειμάρρου, στα μέσα του π.αιώνα,δημιουργήθηκε γύρω του ένα μικρό γραφικό πάρκο, αλλά σκεπάστηκε η σπηλιά μαζί με τους θρύλους της που έθρεψαν γενεές Αρχανιωτών. Ποτέ όμως δεν είναι αργά. Πάντα υπάρχει καιρός να ανοίξει ο σπήλιος και να γίνει και πάλι επισκέψιμος, με συνδυασμό την επαναλειτουργία του γειτονικού νερόμυλου, για να δέσει έτσι το παρελθόν με το παρόν.