Η εκκλησία του Τιμίου Σταυρού των επ Αρχανών

Στο ιστορικό κέντρο της Κωμόπολης των Επάνω Αρχανών και συγκεκριμένα εντός της παραδοσιακής τους αγοράς βρίσκεται ο ιερός ναός του Τ ι μ ί ο υ Σταυρού.
Ο ναός αυτός είναι κτίσμα της τελευταίας περιόδου της Ενετοκρατίας στην Κρήτη και συγκεκριμένα του 1630 μ.Χ.Είναι μονόκλιτη βασιλική με λαξευτό σε βράχο το ιερό της και με κεραμοσκεπή,η δε πρόσοψή της σχηματίζει αμβλεία γωνία επί του κέντρου της οποίας υψούται το κωδωνοστάσιο,ως νεώτερο πρόσθετο κτίσμα.
Η εν λόγω χρονολογία είναι γραμμένη στο εσωτερικό υπέρθυρο της εισόδου,και αποκαλύφθηκε με την τελευταία ανακαίνιση του ναού που έγινε το 2004.
Επομένως υπάρχουν βάσιμες υποψίες ότι η χρονολογία αυτή φανερώνει και το χρόνο που κτίστηκε ο ναός. Υπάρχει όμως η κι η άλλη πιθανότητα, η χρονολογία αυτή να αφορά μόνο τον κυρίως ναό και το ιερό να έχει δημιουργηθεί παλαιότερα,ως ναΐδριο,δηλ. σκέτο προσκύνημα, και τούτο γιατί το τέμπλο είναι πετρόκτιστο,πράγμα που μας δημιουργεί αυτή την υποψία…οπότε, το 1630 έγινε απλά η επέκταση του!
Την ίδια ως άνω περίοδο (2004) βρέθησαν και ίχνη φωτιάς ασφαλώς από την πυρπόληση που υπέστη στη διάρκεια της μεγάλης Κρητικής Επανάστασης του 1866,κατά την οποία οι Τούρκοι,όχι μόνο λεηλάτησαν την Κωμόπολη και τους κατοίκους της,αλλά πυρπόλησαν και τους ναούς της,κατέστρεψαν από τα θεμέλια την Μονή επάνω στο Γιούχτα και κατακρεούργησαν αρκετούς κατοίκους,απ’ αυτούς που δεν μπόρεσαν να δραπετεύσουν προς τα ενδότερα του Νομού.
Η μαρμάρινη κρήνη με τουρκικές διακοσμήσεις που είναι στην αυλή της δεν έχει καμία ιστορική σχέση με την εκκλησία.Αυτή έχει χρονολογία 1894 και βρισκόταν αρχικά στο «Σεράι» του Πασά στη θέση του σημερινού κλειστού Γυμναστηρίου ή το πιο πιθανό στον περίβολο του τούρκικου Τζαμιού.Από εκεί ,μετά το χάλασμα του Τζαμιού,στις αρχές του 1897,μεταφέρθηκε έξω από το παλαιό Δημαρχείο.Εκεί τη βρίσκει ο ΄Αγγλος αρχαιολόγος J.L.Myres το Καλοκαίρι του 1897 και τη φωτογραφίζει.Μετά, από χρόνια,τη διασώζει ο αείμνηστος γιατρός Μιχαήλ Μαρκομιχελάκης και τη φέρνει στον περίβολο του ξενοδοχείου του “ΔΙΑΣ”. Στη συνέχεια ήρθε στην αυλή της εκκλησίας του Τιμίου Σταυρού όταν ανακαινίστηκε ο περίβολός της το 1964,με το γκρέμισμα του κατστήματος Καβροχαράκη και τη διεύρυνση της αυλής.
Κάνω τη προσωπική σκέψη να ήταν απαρχής στο Τζαμί και να την χρησιμοποιούσαν οι Μουσουλμάνοι για να πλύνονται πριν εισέλθουν στον τόπο της λατρείας τους.

Ανεξάρτητα αν είναι ή δε είναι σωστή η σημερινή της θέση,πρέπει να αισθανόμαστε ευγνωμοσύνη σ’αυτούς που τη διέσωσαν γιατί εκφράζει μία συγκεκριμένη ιστορική περίοδο του τόπου.
Στην ανακαίνιση του 1964 αποκαλύφτηκε,επίσης, στο εσωτερικό δάπεδο του ναού, οικογενειακός τάφος ιερέως των Αρχανών του 1736 που φέρει την εξής επιτύμβια επιγραφή:

«ΤΥΜΒΩ
ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΙΕΡΕΩΣ ΚΑΛΑΘΑ
Κ.ΑΝΝΗΣ ΠΡΕΣΒΥΤΕΡΑΣ ΚΑΙ
ΤΩΝ ΤΕΚΝΩΝ ΑΥΤΩΝ
1736»

Ο ιερέας αυτός ήταν από τους πρώτους ιερείς των Αρχανών στις αρχές της Τουρκοκρατίας .Τάφηκε εντός του ναού γιατί ήταν συνήθεια παλαιότερα οι κληρικοί να θάβονται εντός των ναών και οι λαικοί στα πέριξ αυτώνΤο επίθετο Καλαθάς είναι από τα αρχαιότερα επίθετα των Αρχανών από το οποίο αργότερα προέκυψε το σημερινό Καλαθάκης.
(Μέχρι και το 1830 αναφέρεται,πλησίον των Αρχανών, οικισμός με την ονομασία «Κ α λ α θ ι α ν ά»).
Ως προς την σημερινή αυλή θέλουμε να επισημάνουμε ότι αρχικά αυτή ήταν πολύ μικρότερη, στρωμένη με πλάκες,όπως και το δάπεδο του ναού, και είχε πρόσβαση από την πάροδο, γιατί ένα μεγάλο μέρος της σημερινής καταλάμβανε το κατάστημα του Γεωργίου Καβροχαράκη ή Ψαρού,ο οποίος,μετά τον πρόωρο θάνατο του μονάκριβου παιδιού του,Ευαγγέλου, το δώρησε, μαζί με τη γυναίκα του Αικατερίνη,το γένος Κωνσταντίνου Μαργαρίτη,καθώς και την οικία τους στη συνοικία «Μανίλι»,αλλά και όλη τους την υπόλοιπη κτηματική περιουσία , στην τοπική εκκλησία με σκοπό την κατεδάφισή του καταστήματος για τη διεύρυνση της αυλής του ναού, ενέργεια που πραγματοποιήθηκε στη δεκαετία του 1960.
Το 1997, με την αφορμή του εορτασμού των 100 χρόνων της λυτρωτικής επανάστασης του 1897,τοποθετήθηκε, αριστερά της εισόδου της αυλής της εκκλησίας,η προτομή του ήρωα της και σημαιοφόρου του Νταφώτη,ιεροδιακόνου ΑΦΘΟΝΙΟΥ ΝΤΡΕΤΑΚΗ,με δαπάνη των απογόνων του Εμμ.Δρετάκη,ιατρού και της Ιωάννας Ντρετάκη-Σιδέρη,γλύπτριας,που ήταν και η κατασκευάστριά της.Τα αποκαλυπτήρια της έγιναν στις 31/8/1997.
Νίκος Γ.Χριστινίδης

ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΑΒΡΟΧΑΡΑΚΗΣ (1900-1923)
Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΑΝΕΔΕΙΞΕ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΟΥ Τ.ΣΤΑΥΡΟΥ ΤΩΝ ΑΡΧΑΝΩΝ
Γράφει,ο Νίκος Γ.Χριστινίδης
Ο Ευάγγελος Γεωργίου Καβροχαράκης ήταν το μονάκριβο παιδί της οικογένειας του Γεωργίου Καβροχαράκη ή Ψαρού και της Αικατερίνης Μαργαρίτη,κόρη μιάς από τις πλέον ευσεβείς οικογένειες των Αρχανών.
Στρατεύτηκε στη διάρκεια του Μικρασιατικού πολέμου και πολέμησε γενναία στην περιοχή του ΄Εβρου με τον βαθμό του υποδεκανέα,βαθμό τον οποίο πήρε μετά από μία ανδραγαθία,εξαιτίας της οποίας χαρακτηρίστηκε ως «Πρόμαχος της Πατρίδος».
Δυστυχώς όμως οι κακουχίες του πολέμου υπέσκαψαν την υγεία του και τον έφεραν στον πρόωρο θάνατο το Φεβρουάριο του1923,σε ηλικία μόλις εικοσιτριών ετών, λίγες ημέρες πριν την απόλυσή του, που,απολυόμενος θα ερχόταν στις Αρχάνες να τελέσει τον γάμο του με την Αρχανιωτοπούλα Μαρία Ου,κόρη επίσης αρχοντικής οικογένειας της Κωμόπολης, με την οποία ήταν αρραβωνιασμένος.
Όπως ήταν φυσικό, η απώλειά του βύθισε τους γονείς του σε βαθύ πένθος και ήταν αδύνατο να παρηγορηθούν πλέον με τίποτα,πράγμα που τους οδηγούσε σταδιακά μεν,αλλά σταθερά πλέον, στο θάνατο.Βλέποντας να τους πλησιάζει ο θάνατος αποφάσισαν από κοινού,ό,τι,όποιος από τους δύο πρωτοποθάνει να τον κληρονομεί ο άλλος και αυτός μετά,με συμβόλαιο δωρεάς αιτία θανάτου, να κληροδοτήσει ολόκληρη την περιουσία τους στην τοπική Εκκλησία,για τον εξωραισμό του ναού του Τιμίου Σταυρού,στο κέντρο των Αρχανών,στη μνήμη του παιδιού τους.
Πρώτη πεθαίνει το 1932 η μητέρα του η οποία,με δημόσια διαθήκη της,αφήνει την περιουσία της στον σύζυγο για να τη διαχειριστεί κατά τα συμφωνηθέντα τους.
Το 1937 πεθαίνει και ο πατέρας,ο οποίος τηρώντας απόλυτα,τη συμφωνία που είχε κάμει με τη σύζυγό του,κληροδότησε,ολόκληρη την περιουσία και των δύο , στην Εκκλησία των Αρχανών,με διαθήκη ,η οποία, με τη με αριθμ.899/9-6-1937 απόφαση του πρωτοδικείου Ηρακλείου, έγινε κύρια και εκτελεστή.
Η περιουσία αυτή συνίστατο στα εξής:
α) Ένα σπίτι 5 ισογείων κι ενός ανωγείου δωματίων στη συνοικία «Μανίλι», εντός των Αρχανών.β) Ελαιόφυτο ¼ στρέμματος στη θέση «Κακή Σκάλα» περιφ. Επ. Αρχανών. γ) Ένα άλλο ελαιόφυτο πάλι ¼ του στρέμματος,λίγο πιο πέρα από το προηγούμενο.δ) Ένα άλλο ελαιόφυτο ½ στρέμματος με 15 ελαιόδενδρα στη θέση «Ρίζα» περιφ.Επ.Αρχανών.ε)΄Ετερο ελαιόφυτο πάλι ½ στρέμματος με 15 ελιές,λίγο πιο πέρα από το προηγούμενο.στ) Ένα αμπέλι 8 εργατών με 5 ελιές μέσα,στη θέση «Μεσάμπελα» περιφ.Επ.Αρχανών.ζ)΄Ένα άλλο αμπέλι 4 εργατών με 5 ελιές στη θέση «Πατέλα»,περιφ.Επ.Αρχανών,η) Επίσης αμπέλι 1 εργάτη με μια ελιά στη θέση «Μακρύλακκος»,περιφ.Επ.Αρχανών,θ) Άλλο αμπέλι ¼ στρέμματος στη θέση «Μερταράς»,ι) Μία κρεββατίνα στυλωμένη 1/5 εργάτη στη θέση «Κάμπος» περιφ. Επ.Αρχανών,ια) Άλλη κρεββατίνα πάλι 1/5 στρέμματος στη θέση «Ποροφάραγγο», περιφ.Επ.Αρχανών και ιβ) ένα κατάστημα 30 τ.μ.περίπου στο κεντρο της αγοράς των Αρχανών και συγκεκριμένα μπροστά από την εκκλησία του Τ.Σταυρού.
Ωριζε δε ως εκτελεστές της διαθήκης του μία τριμελή επιτροπή αποτελούμενη από τον εκάστοτε Πρόεδρο της Κοινότητος των Επ.Αρχανών ,τον εκάστοτε Ειρηνοδίκη Αρχανών και τον ιερέα-πρόεδρο τη τοπικής Ενοριακής Επιτροπής.
Η Εκκλησία αποδέχτηκε τα ως άνω ακίνητα και στη δεκαετία του 1960 προέβηκε στην εκποίηση των περισσοτέρων,κατεδάφισε το κατάστημα,ανοίγοντας έτσι τη θέαση της Εκκλησίας προς τη δύση,δημιουργώντας,με τον τρόπο αυτόν, νέα είσοδο από τον κεντρικό δρόμο (μέχρι τότε η πρόσβαση στον ναό γινότανε από την πάροδο) και στρώνει το δάπεδο του τέως καταστήματος με πλάκες,δημιουργώντας έτσι μία αρκετά μεγάλη αυλή με καλαίσθητες βαθμίδες.Τα υπόλοιπα κτήματα τα εκποίησε στη δεκαετία του 1980,το δε προιόν τους πήγε και πάλι για τον πλήρη ευπρεπισμό του ναού εσωτερικά και εξωτερικά.
Επί πλέον,με απόφαση του Εκκλησιαστικού Συμβουλίου ,η φωτογραφία του εκλιπόντα αναρτήθηκε, σε μεγέθυνση, στο Γραφείο της Ενορίας όσο αυτό στεγαζότανε στο ανώγειο του Π.Δημαρχείου.
Το 1924 σύσσωμη η κοινωνία των Αρχανών παρέστη στο ετήσιο μνημόσυνο του Ευάγγελου το οποίο ήταν κι Αρχιερατικό.Ο Αντώνιος Μπετεινάκης,λοχαγός τότε του Ελληνικού στρατού, υπηρετώντας στη Θεσσαλονίκη,τιμώντας τις στρατιωτικές αρετές του εκλιπόντα και μη μπορώντας να παραστεί αυτοπροσώπως,απέστειλε επιμνημόσυνο λόγο τον οποίο ανέγνωσε,αντ΄αυτού,ο παλαιός του φίλος, εν ζωή, Αριστείδης Ιωάννου Γιαννιδάκης (αδελφός της μητέραςμου).
Ο λόγος αυτός, που δημοσιεύτηκε και στις εφημερίδες του Ηρακλείου με τη φωτογραφία του εκλιπόντα,έχει ως εξής:
«Τιμημένε νεκρέ
Επέπρωτο επάνω εις το άνθος της ηλικίας σου ν’ αποθάνεις μακράν των αγαπημένων σου και υπό τας πτυχάς της κυανολεύκου στερούντος την Πατρίδα ενός των καλλιτέρων της οπλιτών και βυθίζοντας τους δυστυχείς σου γονείς εις μέγα και βαρύ πένθος.
΄Ηταν σκληρό αληθώς το δρεπάνι του θανάτου σου,απρόοπτος και πρόωρος ο αιώνιος χωρισμός σου και αδυσώπητος η μοίρα των δοκιμασθέντων γονέων σου.
΄Ησουνα το καμάρι και το μόνον επιζήσαν τέκνο από τα επτά τα οποία εγέννησεν η τάλαινα μήτηρ σου και γι΄αυτό δικαίως η ανατροφή σου ήταν όλως εξαιρετική.
Ανετράφης εν μέσω ευσεβών γονέων και συγγενών χριστιανικώτατα και πατριωτικότατα ( θείος του, από τη μητέρα του, ήταν ο ηγούμενος, για 16 χρόνια, της Μονής Επανωσήφη,Πανάρετος Μαργαρίτης.Επίσης άλλος αδελφός της,ο Παΐσιος Μαργαρίτης, μόναζε συγχρόνως, στην ίδια μονή, με τον αδελφό του Πανάρετο).Ο πατήρ σου, κατ΄εξοχήν τύπος ευσεβούς,εντίμου και φιλοπάτριδος οικογενειάρχου,όχι μόνον σ΄εσένα μετέδωκε διά των διδασκαλιών του τας ευγενείς αυτάς αρχάς και αντιλήψεις,αλλά και εις πάντας τους χωρικούς οίτινες,λόγω του επαγγέλματός του τον επισκεπτόταν, δίκην κήρυκος μεταδίδει καταλλήλως ό,τι υγιές και ευγενές κατώρθωσε να περισυλλέξει διά της μελέτης του.
Το περιβάλλον της οικογενείας σου εσφυρηλάτησε εν τω προσώπω σου τον ενάρετον πολίτην και πιστόν και έντιμον στρατιώτην.Διά τούτο και αφ΄ης κατετάγεις εις το στράτευμα ως κληρωτός διακριθείς διά της ονομασίας του υποδεκανέως ευθύς των πρώτων μηνών και οι ανώτεροί σου με αγάπη σε περιέβαλλον διά την παραδειγματική σου εν γένει συμπεριφοράν.Ο ζήλος και η προθυμία σου,η συναίσθησις σου προς εκτέλεσιν του καθήκοντος και η σκέψις σου ότι υπό τας συνθήκας υφ΄άς ευρίσκετο η Πατρίς μας,ύστερα από τη Μικρασιατική καταστροφή, είχε ανάγκη μεγάλων θυσιών και της αυταπαρνήσεως πάντων ημών,σε ηνάγκασαν ν΄απαρνηθείς τον εαυτόν σου και ό,τι άλλο αγαπητό είχες εις αυτόν τον κόσμο και να αφοσιωθείς εις την υπηρσία σου,εις την Πατρίδα,ήτις σφαδάζουσα ακόμη τότε υπό το πέλμα του Κεμάλ εκάλει τα τέκνα της να τη σώσουν παρά τας όχθας του ΄Εβρου.΄Εσπευσες τότε,μεταξύ των πρώτων,και εν μέσω βαρυτάτου χειμώνος, αψηφίσας τα πάντα,τας κακουχίας,τα ψύχη και τας χιόνας.Δυστυχώς όμως ο ασθενής οργανισμός σου δεν ήτο ανάλογος και προς τη γενναία σου ψυχή και ασθενών απέφευγες τη θεραπεία και τους ιατρούς,πιστός δε θεματοφύλαξ των οικογειακών σου παραδόσεων,εφρούρεις αγρύπνως τα σύνορα,αδιαφορών δια την υγεία σου ως φιλότιμος και έντιμος στρατιώτης.
Εκεί λοιπόν στο χιονισμένο και τιμημένο λημέρι του ΄Εβρου,επάνω στο πενιχρό γιατάκι του φαντάρου,ξεψύχησες τρίζοντας τους οδόντας από εκδίκηση για τη Μικρασιατική καταστροφή και την ατίμωση.Ξεψύχησες λυπημένος μ΄ένα πικρό παράπονο πώς δεν έζησες να μπεις στην ξακουσμένη Πόλη βγάζοντας την εκδίκηση της Σμύρνης μας.
Μεγάλη η ψυχή σου,παλληκάρι μου,γι΄αυτό και δεν τη χώρεσε το μικρό και ασθενικό κορμί σου και πετάχτηκε εις τους αιθέρας,εκεί που της ανήκει.Εγώ ο αξιωματικός σου μένοντας εδώ πάνω δίπλα στον τιμημένο σου τάφο θα έρχομαι συχνά ευλαβής προσκυνητής και θα σε ραίνω με της δάφνης τα λουλούδια,όπως κάνω ακριβώς και στους άλλους ηρωικούς νεκρούς μας που έπεσαν εις τα πεδία των μαχών,γιατί δεν σε ξεχωρίζω απ΄αυτούς καθόλου,γιατί σ΄ανήκει η ίδια δόξα που ανήκει και σ΄αυτούς.
Γαίαν έχεις ελαφράν,αιωνία σου η μνήμη». Αρχάνες , 10 Φεβρουαρίου 1924.
Στη συνέχεια ο ιατρός Αντώνιος Πλουμίδης, συγκίνησε τους παραυρεθέντας, πάρα πολύ,με το εξής ποίημά του,το οποίο απήγγειλε ο ίδιος:

« Κι ας έρθει ο χάρος για να δει
με τι κορμιά θα παίξει.
Κι ας έρθει να διαλέξει
να πάει της μαύρης γης.

Τραγουδούσε αψήφιστα στο θάνατο το ενθουσιασμένο παιδί,κρατώντας τ΄όπλο κι αγναντεύοντας από τον ΄Εβρο προς τα μέρη της Πόλης.
Κι ο χάρος διάλεξε; Κι απλώνοντας το παγερό κι αλύπητο δρεπάνι του θέρισε πάνω στον αθό του και το τελευταίο κλωνάρι πούχε απομείνει ενός δένδρου.
Καυμένο δεντρό.Ο χάρος δεν ξέχασε κατόπιν σου.Ξαναβρήκε το μονοπάτι και ζήλεψε το ανθισμένο σου κλαδί και τ΄άδραξε για να μην δεις τον καρπό του.
Είν΄ένας χρόνος σήμερα που δυο μανάδες χάσανε το παιδί τους.Η μια από την αγκάλη της κι η άλλη απ΄τη σκοπιά της,ήταν μεγάλος ο καυμός.
Η μια κλαίει τους πόνους της,το γάλα,τα ξενύχτια και τα όνειρα κι η άλλη το παλληκάρι.΄Ηταν το ίδιο το παιδί που΄χε τις δυό μανάδες και η μια παρηγοριά την άλλη ας έχει.ΜΑΝΑ! Δεν βρέθηκε κοντά και τα στοργικά χείλη σου τον ύστερο χαιρετισμό δεν πρόφτασαν να δώσουν εις το μονάκριβο γιο σου.Είν΄ένας χρόνος σήμερα μ΄απ΄την κόρη ακόμη τρέχει το δάκρυ και στάζοντας μαραίνει τα τρίγυρα.
Όμως μην κλαις.΄Ηταν η άλλη μας εκεί.Η Μάνα μας,Η πλειό μεγάλη Μάνα και σ’ ανεπλήρωνε.Τον έκλαψε κι αυτή,τον σκέπασε με το κυανόλευκό της πέπλο.
Ας είναι η μνήμη του αιώνια».

Το παραπάνω κείμενο είναι του σεβαστού δασκάλου Νίκος Γ.Χριστινίδης