Μουσείο αρχαίας Ελληνικής τεχνολογίας στο Ηράκλειο

ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ
ΣΤΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟ

Ξεναγηθείτε σε μια μοναδική συλλογή εκθεμάτων του μουσείου αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας Κώστα Κοτσανά (από το ρομπότ υπηρέτρια του Φίλωνος μέχρι τον «κινηματογράφο» του Ήρωνος και από το υδραυλικό ωρολόγιο του Αρχιμήδη μέχρι τον αναλογικό υπολογιστή των Αντικυθήρων) που καλύπτουν την περίοδο από το 2000 π.Χ. μέχρι το τέλος του αρχαίου ελληνικού κόσμου.

Ανακαλύψτε ότι η τεχνολογία των αρχαίων Ελλήνων λίγο πριν το τέλος του αρχαίου ελληνικού κόσμου ήταν εξαιρετικά όμοια με τις απαρχές της σύγχρονης τεχνολογία μας.

Περιηγηθείτε σε αυτή την εποχή που η τεχνολογία αιχμής δεν κατοχυρωνόταν και διαπιστώστε πόσα περισσότερα (από όσα νομίζουμε) χρωστάει ο Δυτικός πολιτισμός στους Έλληνες.

Το μουσείο βρίσκεται στο Μέγαρο Ιττάρ Επιμενίδου 18 στο Ηράκλειο. Παρακάτω θα διαβάσετε μερικά επιλεγμένα κείμενα τα οποία είναι αναρτημένα στις προθήκες με πολλές κατασκευές αρχαίας Ελληνικής τεχνολογία που κοσμούν το μουσείο, καθώς και φωτογραφίες από τον χώρο του μουσείου.  

Ο Τάλως

Η επιθυμία για τη δημιουργία αυτόματων ανθρωποειδών πρωτοεμφανίζεται ήδη από την εποχή του Ομήρου (8ος αι. π.Χ.). Σύμφωνα με το μύθο ο τεχνίτης θεός Ήφαιστος κατασκεύασε τις χρυσές αυτόματες υπηρέτριες (που διέθεταν εξυπνάδα, ομιλία και δύναμη) και ο πολυμήχανος Δαίδαλος τις αυτόματες Αριάδνη και Αφροδίτη. Όμως το γνωστότερο μυθικό ανθρωποει­δές της αρχαιότητας ήταν ο γιγάντιος, χάλκινος Τάλως. Ήταν ένας άγρυπνος φύλακας της Κρήτης που περιέτρεχε την ακτογραμμή του νησιού και κρατούσε σε απόσταση τα εχθρικά πλοία που πλησίαζαν πετώντας τους τεράστιες πέτρες (Απολλώνιος ο Ρόδιος). Έκαιγε τους εισβολείς με την α­νάσα του και το πυρακτωμένο σώμα του. Διέθετε μία και μοναδική φλέβα με το «αίμα των αθανάτων» που ξεκινούσε από το λαιμό και κατέληγε στον αστράγαλό του όπου ένας χάλκινος πείρος έκλεινε την έξοδό της. Ιστορικά ρομπότ εμφανίζονται την ελληνιστική περίοδο με σημαντικότερο το ρο­μπότ – υπηρέτρια του Φίλωνος του Βυζαντίου (3ος αιώνας π.Χ.) το οποίο περιγράφει με λεπτομέρειες στο τεχνικό σύγγραμμά του «Πνευματικά».

Η αυτόματη θεραπαινίς του Φίλωνος (3ος αι. π.Χ.)

Το πρώτο λειτουργικό ρομπότ της ανθρωπότητας

Πρόκειται για ένα ανθρωποειδές ρομπότ με τη μορφή υπηρέτριας (σε φυ­σικό μέγεθος) που στο δεξί χέρι της κρατούσε μια οινοχόη. Όταν ο επισκέ­πτης τοποθετούσε έναν κρατήρα (κύπελλο) στην παλάμη του αριστερού χε­ριού της εκείνη αυτόματα έριχνε αρχικά οίνο και στη συνέχεια για ανάμειξη νερό στον κρατήρα ανάλογα με την επιθυμία του.

Στο στήθος της υπηρέτριας βρίσκονταν δύο στεγανά δοχεία γεμάτα με οίνο και νερό αντίστοιχα. Στον πυθμένα τους υπήρχαν δύο σωληνίσκοι που οδη­γούσαν το περιεχόμενό τους μέσα από το δεξί χέρι της στο χείλος της οινοχόης. Δύο αεραγωγοί σωληνίσκοι ξεκινούσαν από το πάνω μέρος των δοχεί­ων, διαπερνούσαν τον πυθμένα τους και κατέληγαν λυγισμένοι στο στομάχι της. Το αριστερό της χέρι συνδεόταν μέσω άρθρωσης με τους ώμους της ενώ μια ελικοειδής ράβδος (ελατήριο) έκκεντρα τοποθετημένη στην προ­έκτασή του το συγκροτούσε ανυψωμένο. Δύο σωλήνες ξεκινούσαν από το ίδιο σημείο (κλείδα) και κατέρχονταν διαπερνώντας και αποφράζοντας τα λυγισμένα διάτρητα άκρα των αεραγωγών σωληνίσκων. Οι σωλήνες της κλείδας διέθεταν δύο οπές στις απολήξεις τους, με την οπή που επικοινω­νούσε ρε το δοχείο του οίνου να προηγείται αυτής που επικοινωνούσε με το νερό. Όταν τοποθετούνταν ο κρατήρας στην παλάμη της υπηρέτριας, το αριστερό χέρι της κατέβαινε και οι σωλήνες της κλείδας ανυψώνονταν. Η οπή του ενός σωλήνα ευθυγραμμιζόταν με τον αεραγωγό σωληνίσκο του δοχείου του οίνου, αέρας εισερχόταν στο δοχείο και οίνος έρρεε από το σω­ληνίσκο της οινοχόης στον κρατήρα. Όταν μισογέμιζε το κύπελλο με κρα­σί, το χέρι λόγω βάρους κατέβαινε περισσότερο, η δίοδος του αεραγωγού σωληνίσκου του οίνου έφρασσε και η ροή σταματούσε. Παράλληλα ευθυγραμμιζόταν η οπή του δευτέρου σωλήνα με τον αεραγωγό σωληνίσκο του δοχείου με το νερό και άρχιζε να ρέει νερό για την αραίωση του οίνου. Όταν γέμιζε το κύπελλο, το χέρι (λόγω βάρους) κατέβαινε περισσότερο, η δίο­δος του αεραγωγού σωληνίσκου του νερού έφρασσε και η ροή σταματού­σε. Επίσης αν αφαιρούνταν οποιαδήποτε στιγμή ο κρατήρας, το αριστερό χέρι ανυψωνόταν, οι σωλήνες της κλείδας κατέβαιναν αποφράζοντας τους αεραγωγούς σωληνίσκους, δημιουργώντας κενό στα δοχεία και η ροή των υγρών σταματούσε. Η υπηρέτρια λοιπόν γέμιζε το κύπελλο του επισκέπτη με καθαρό οίνο ή αραιωμένο με νερό στην ποσότητα που αυτός επιθυμού­σε ανάλογα με τη χρονική στιγμή που θα το τραβούσε από την παλάμη της.

ΠΗΓΕΣ: «Φίλων ο Βυζάντιος, Πνευματικά:

Η τρίκωλος ανυψωτική μηχανή (6ος αι. π.Χ.)

Ο πρώτος γερανός κατακόρυφης ανύψωσης παγκοσμίως

Αποτελείτο από τρεις κεκλιμένες δοκούς που σχημάτιζαν ένα τρίποδο. Το φορτίο αναρτιόταν μέσω πολύσπαστων από την κορυφή της μηχανής και ανυψωνόταν με τη βοήθεια ενός οριζόντιου περιστρεφόμενου άξονα (πηνίου). Ο άξονας στηριζόταν στα έδρανα (χελώνια) των δύο εμπρόσθιων δοκών και περιστρεφόταν με τη βοήθεια χειρομοχλών. Για τη μείωση των τριβών ο άξονας έφερε εκατέρωθεν δύο μικρούς μεταλλικούς αξονίσκους, που περιστρέφονταν εντός ειδικών υποδοχών επί των χελωνίων.

ΠΗΓΕΣ: Βιτρούβιος, Περί Αρχιτεκτονικής· Πάππος ο Αλεξανδρεύς, Μηχανική· Ήρων ο Αλεξανδρεύς, Μηχανική.

Εφευρέσεις 

Εφευρέτες κυρίως της Ελληνιστικής περιόδου, όπως ο Κτησίβιος, ο Φίλων κ.ά., δημιούργησαν πολλές εξαιρετικές μικροσυσκευές υψηλής τεχνολογίας. Σκοπός τους ήταν να υπηρετήσουν τις πολλές και διαφορετικές ανάγκες της ανεπτυγμένης κοινωνίας τους, όπως ο καταναλωτισμός της εύπορης τάξης για νέα αγαθά, η ανάγκη προσέλκυσης επισκεπτών στην αγορά με την τέχνη του εντυπωσιασμού, το ενδιαφέρον του ιερατείου για μαγικές συσκευές, ακόμη και η αναζήτηση εκπαιδευτικών μέσων για τους μαθητές των Τεχνικών Σχολών της εποχής τους. Από τα «Πνευματικά» του Φίλωνος του Βυζαντίου και του Ήρωνος του Αλεξανδρέως διασώθηκαν δεκάδες έξυπνες μικροσυσκευές, όπως μια ευφυής οινοχόη, μια συσκευή «μετατροπής» του νερού σε οίνο, ένας αυτόματος κρατήρας, ένα αυτοτροψοδοτούμενο σιντριβάνι, ένα σύστημα συναγερμού θύρας κ.ά.

Επινοώντας πληθώρα εξειδικευμένων εργαλείων και μετρητικών οργάνων, οι Έλληνες (με την αξεπέραστη αισθητική τους) σμίλεψαν το υπέροχο θαύ­μα του αρχαιοελληνικού κόσμου. Λειτουργώντας αμφίδρομα, η εφεύρεση εξαιρετικών μηχανών, όπως ο παντογράφος, η μηχανή κοπής εσωτερικών σπειρωμάτων κ.ά., οδήγησε με τη σειρά της στη δημιουργία πλήθους άλλων πολύπλοκων μηχανισμών και οργάνων.

Η τεχνολογία στο θέατρο 

Η τέχνη της κατασκευής των αυτόματων θεάτρων ανάγεται στην κλασική περίοδο. Ο Αριστοτέλης τα μνημονεύει ως τα «αυτόματα-θαύματα», τα οποία προκαλούσαν έκπληξη στους θεατές που δεν γνώριζαν την αιτία της κίνη­σής τους. Κατά την ελληνιστική περίοδο σημειώνεται αλματώδης ανάπτυξη της τεχνολογίας, με την αυτοματοποιητική να αποτελεί το επιστέγασμα των τεχνολογικών επιτευγμάτων της εποχής, καθώς οι επιμέρους λειτουργίες της περιλάμβαναν όλους τους τομείς της μηχανικής. Οι κατασκευαστές των αυτόματων θεάτρων, που παρουσίαζαν αυτόματα την πλοκή ενός μύθου με κινούμενη εικόνα, ήχο και φωτορεαλισμό, διαγωνίζονταν μεταξύ τους για την ομορφότερη και ρεαλιστικότερη παράσταση. Ο Ήρων ο Αλεξανδρεύς στο σύγγραμμά του «Περί Αυτοματοποιητικής» διασώζει το αυτόματο θέα­τρο του Φίλωνος του Βυζαντίου (3ος αιώνας π.Χ.), το οποίο θεωρούσε ως το καλύτερο όλων. Περιγράφει με λεπτομερείς κατασκευαστικές οδηγίες τον τρόπο αυτόματης λειτουργίας του μύθου του Ναυπλίου, ενός «επεισοδίου» από τη δημοφιλή «σειρά» του Τρωικού πολέμου που είχε «σκηνοθετήσει» ο Φίλων.

Υπολογιστικά επιτεύγματα 

Από τον 7ο οι. π.Χ. αρχίζει η επιστημονική χαρτογράφηση και γεωδαισία. Ο Θαλής ο Μιλήσιος υπολογίζει αποστάσεις και ύψη απρόσιτων αντικει­μένων με μαθηματικές αναλογίες. Ο Ευπαλίνος ο Μεγαρεύς (6ος αι. π.Χ.) κατασκευάζει στη Σάμο μια υπόγεια σήραγγα 1.036 μέτρων για την τοποθέ­τηση του αγωγού ύδρευσης, με ταυτόχρονη διάνοιξη και από τα δύο άκρα της. Ο Αναξίμανδρος ο Μιλήσιος (610-545 π.Χ.) και ο Εκαταίος ο Μιλήσιος (549-472 π.Χ.) κατασκευάζουν χάρτη της οικουμένης, πάνω στο οποίο απει­κονίζονται στεριές και θάλασσες. Κατά την Ελληνιστική εποχή βηματιστές και επιστήμονες με διόπτρες, οδόμετρα και ναυτικά δρομόμετρα καταμε­τρούν με ακρίβεια στεριανές και θαλάσσιες αποστάσεις ενώ σπουδαίοι θαλασσοπόροι εξερευνούν την οικουμένη, όπως ο Πυθέας ο Μασσαλιώτης (περ. 380-310 π.Χ.) που υπολογίζει την ακτογραμμή της Αγγλίας και της Ιρ­λανδίας, και ανακαλύπτει την παγωμένη Θούλη (Ισλανδία). Ο Δικαίαρχος ο Μεσσήνιος (340-290 π.Χ.) επινοεί πρώτος χάρτη με ορθογώνιο σύστημα

συντεταγμένων (με ισαπέχοντες καννάβους) και υποδιαίρεση σε στάδια με κέντρο αξόνων τη Ρόδο. Ο Ερατοσθένης ο Κυρηναίος (275-194 π.Χ.) υπολογίζει με ακρίβεια την περιφέρεια της γης και κατασκευάζει χάρτη με παραλλήλους και μεσημβρινούς, ο οποίος είχε ως κέντρο αξόνων την Αλε­ξάνδρεια. Ο Ίππαρχος (190-120 π.Χ.) καθιερώνει σφαιρικό ορθογώνιο γεω­γραφικό πλέγμα μοιριαίων παραλλήλων και μεσημβρινών με αρχή το Ιερό Ακρωτήριο της Ιβηρικής. Ο Μαρίνος ο Τύριος (60-130 μ.Χ.) επινοεί την ορθή κυλινδρική προβολή με ισαπέχοντες μεσημβρινούς και διαφοροποιημένους παραλλήλους, ανάλογα με τη μέγιστη διάρκεια της μεγαλύτερης ημέρας. Ο Πτολεμαίος (85-165 μ.Χ.) καταγράφει τις γεωγραφικές συντεταγμένες σε μοίρες 6.500 τοπωνυμίων στον επίπεδο παγκόσμιο χάρτη του.

Η τεχνολογία των πλοίων 

Το νησιωτικό σύμπλεγμα του Αιγαίου πελάγους και ο ναυτεμπορικός χαρακτήρας των κατοίκων του οδήγησε στο ναυπηγικό ελληνικό θαύμα και έκανε τους Έλληνες απόλυτους κυρίαρχους των θαλασσών. Από το 9000 π.Χ. με τα ευρήματα οψιδιανού από τη Μήλο των Κυκλάδων στο σπήλαιο Φράχθι της Αργολίδας τεκμηριώνεται το αρχαιότερο εμπορικό ταξίδι στην ανθρώπινη ιστορία. Μέχρι το 1500 π.Χ. η θαλασσοκράτειρα μινωική Κρή­τη περιπλέει τη Μεσόγειο (και όχι μόνο) με τα εξαιρετικής αρτιότητας (κωπήλατα-ιστιοφόρα) ποντοπόρα πλοία της. Στα χρόνια που ακολούθησαν τα «στρογγυλά»» εμπορικά πλοία με τα τετράγωνα ιστία τους εξακολούθη­σαν να είναι οι διακομιστές προϊόντων και πολιτισμού σε κάθε γωνιά του κόσμου. Παράλληλα, με τις πολεμικές αντιπαραθέσεις στο σταυροδρόμι του Αιγαίου, οι Έλληνες διαπίστωσαν ότι στη θάλασσα η ταχύτητα ήταν ένα ισχυρό στρατιωτικό πλεονέκτημα. Τα ταχύτερα πλοία μπορούσαν να πλησιάσουν από το πλάι τα αντίπαλα πλοία, να τα εμβολίσουν και να τα βουλιάξουν. Έτσι η εξέλιξη των πολεμικών πλοίων μετατράπηκε σε έναν αγώνα για μεγαλύτερη ταχύτητα. Τα πλοία από «στρογγυλά»» όπως ήταν τα εμπορικά έγιναν «μακρά» δηλ. απέκτησαν ρηχή καρίνα και επιμήκη μορφή ώστε να είναι υδροδυναμικά και να αναπτύσσονται πολλοί κωπηλάτες (με ελάχιστους στρατιώτες). Τα ιστία ήταν πλέον βοηθητικά. Οι τριαντακόντοροι, οι πεντηκόντοροι, οι διήρεις και οι ταχύτατες τριήρεις αποτέλεσαν τη ναυπηγική τεχνολογία αιχμής για την κάθε εποχή. Τα κολοσσιαία εμπορικά ψυχαγωγικά πλοία των επιγόνων του Μεγάλου Αλεξάνδρου (όπως η Συρακουσία) έφθασαν τη ναυπηγική τέχνη στα όριά της και χρειάσθηκαν 1500 χρόνια για να ξεπεραστεί.

Τα παιχνίδια των Αρχαίων Ελλήνων 

Τα παιχνίδια των Αρχαίων Ελλήνων ήταν αναπόσπαστο τμήμα του πολιτι­σμού τους. Ατομικά και ομαδικά, πνευματικά και ψυχαγωγίας, παίζονταν από μικρούς και μεγάλους, στο σπίτι, στην αγορά, στα συμπόσια, στις εορτές, ακόμη και στα διαλείμματα των μαχών. Από τα πλέον εντυπωσιακά είναι τα μηχανικά αυτόματα παιχνίδια, όπως ο μαγικός χορός, η αιωρούμενη σφαί­ρα και το μαγικό μηχανικό άλογο όπου κόβεται διαμπερώς ο λαιμός του (με μαχαίρι από τον παρουσιαστή του αυτομάτου) και ταυτόχρονα αυτό να συνεχίζει αυτόματα να πίνει νερό από ένα κύπελλο. Πολλά από τα παιχνίδια στρατηγικής είναι προγονικά των δημοφιλέστερων σύγχρονων επιτραπέζι­ων παιχνιδιών, όπως το πόλεις ή πόλις (σκάκι), η κυβευτική τηλία (τάβλι), το οστομάχιον (παζλ και τάνγκραμ) και το τριόδιν (τρίλιζα).