Ο ναός του Αγίου Μάμαντος Αρχανών

Η μνήμη του Αγίου Μάμα-Μάμαντος τιμάται 2 Σεπτεμβρίου 

Στη μαγευτική θέση «Κάτω Περβόλια», νότια των Αρχανών, έχει κτιστεί,τώρα και χίλια και περισσότερα χρόνια,όταν δηλ. η περιοχή ήταν περισότερο κτηνοτροφική, ένα γραφικό εκκλησάκι,φρουριακής κατασκευής, που τιμάται στο όνομα του Αγίου Μάμα, προστάτου των βοσκών και των ζώων,αλλά και των υιοθετημένων παιδιών και των θετών γονέων,πιθανόν πάνω σε ερείπια παλαιότερου.
Ο ΄Αγιος εικονίζεται συνήθως πάνω σ΄ένα λιοντάρι γιατί, όταν σ΄ένα από τα μαρτύριά του,ρίχτηκε μέσα σε άγρια θηρία,ένα λιοντάρι τον έβαλε στη ράχη του και τον έσωσε βγάζοντάς τον έξω από τον “λάκκο” αυτών των θηρίων.
Η πιο παλιά,προς το παρόν,γραπτή της ύπαρξη,αυτής της εκκλησίας,αναφέρεται στα αρχεία της Δημογεροντίας Ηρακλείου το 1861 και αργότερα,το 1886, την συναντάμε σε συμβόλαιο του τότε συμβ)φούντος Αρχανών Εμμαν.Πολυχρονίδη.
Στο βορεινό μέρος της αυλής και δίπλα στο ναό υπάρχει τάφος ο οποίος πιθανό να αφορά τον κτήτορα του ναού.
Η τοποθεσία του είναι μαγευτική.Υψώνεται περήφανα στον μυχό μιας ρεματιάς κατάφυτης από διάφορα δασικά δένδρα που συνυπάρχουν αδελφικά με λογής, λογής οπωροφόρα.Γι αυτό ανέκαθεν υπήρξε χώρος αναψυχής και εορτασμού διαφόρων επετείων,θρησκευτικών και ιστορικών,της περιοχής.Όπως της Καθαρής Δευτέρας,της Πρωτομαγιάς και φυσικά του διημέρου της εορτής του, 1ης και 2ης Σεπτεμβρίου.
Τότε στήνονταν στην αυλή της εκκλησίας,αλλά κι ενδότερα,στα μέσα «περιβόλια», τρικούβερτα γλέντια, με ομαδικά τραγούδια και χορούς, που τα συνόδευαν τα κελαηδίσματα των πουλιών και το κελάρυσμα του νερού της διπλανής πηγής, γεμίζοντας μια μεγάλη στέρνα,από την οποία αρδευότανε μεγάλα «περιβόλια» με όλων των ειδών των κηπευτικών κι έτσι αντιλαλούσε ολόκληρη η ρεματιά απ΄αυτή τη μελωδική «συγχορδία».
Τα σχολεία διοργάνωναν εκεί περιπάτους ή ημερήσιες εκδρομές των μαθητών και τα καλοκαίρια λειτουργούσαν, στην αυλή της εκκλησίας, μαθητικές,προσκοπικές και κατασκηνώσεις Π.Ι.Κ.Π.Α., με αρχηγό.στις περισσότερες περιόδους,τον Αρχανιώτη “εκ μητρός”, Θεολόγο καθηγητή Γεώργιο Γρατσέα.΄Ετσι η περιοχή κρατιόταν πάντα ζωντανή.
Πρέπει όμως να επισημάνω εδώ πως ο τόπος έχει πολλές
“κακοτοπιές” επικίνδυνες,όπως είναι τα πολλά ανισόπεδα επίπεδα,τα στενά μονοπάτια,η στέρνα γεμάτη νερό εκτεθειμένη κλπ.που επιφυλάσσουν απρόοπτες και δυσάρεστες καταστάσεις,γι’ αυτό η εκεί παραμονή των μικρών παιδιών,απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή.
Προσωπικά καταθέτω την εξής μαρτυρία για τα παραπάνω; Στη δεκαετία του 1970 οδηγήσαμε εκεί,για περίπατο, τους μαθητές μας της Δ΄τάξης,με τον εκλεκτό,μακαριστό τώρα, συνάδελφο,Γιάννη Κατσαράκη.Τα παιδιά, με την επίβλεψή μας, παίξανε αρκετά και χαρήκανε το πραγματικά δροσόλουστο τοπίο ,με μία σύντομη ξενάγηση της ιστορίας του.
Φεύγοντες και μόλις είχαμε κατέβει τον δρομίσκο,ακούμε ένα δυνατό κράχ. Αυτόματα στρέψαμε όλοι προς τα εκεί το βλέμμα μας και αντικρίζουμε με έκπληξη ότι είχε κοπεί στα δύο η λεύκα της αυλής και πέφτοντας κάτω την είχε σκεπάσει ολόκληρη.
Στο παρά ένα γλιτώσαμε τα δυσάρεστα…Κάμαμε το σταυρό μας και απομακρυνθήκαμε φοβισμένοι μεν,αλλά κι ευχαριστημένοι δε,που είμαστε σώοι κι αβλαβείς!

Στη διάρκεια της «Μάχης της Κρήτης» πολλοί Αρχανιώτες,ιδιοκτήτες της περιοχής, «έστησαν» εκεί καλύβες,στη σκιά των μεγάλων δένδρων,όπου διέμειναν σ΄’ολη τη διάρκειά της, για το φόβο του τυχόν βομβαρδισμού της Κωμόπολης.΄Αλλοι δε,πιο πρακτικοί, διέμεναν στις γύρω σπηλιές ή στα ερείπια του γειτονικού παλαιού ναού του Αγίου Πνεύματος,που δυστυχώς παραμένει ακόμη αναστήλωτος.Ο ναός αυτός πιθανολογείται να γκρεμίστηκε από τους Τούρκους στην περίοδο της πολιορκίας του Μεγάλου Κάστρου (1645-1669) και γι΄αυτό,όταν το 1927 κτίστηκε ο ναός του γειτονικού κοιμητηρίου, του έδωσαν την ονομασία «΄Αγιο Πνεύμα» γιατί θεωρήθηκε δύσκολο να προβούν στην αναστήλωση του παλιού λόγω του δύσβατου της περιοχής.
Πριν από χρόνια ένας αξιόλογος συμπολίτης μας (1929),του οποίου η οικογένεια κατείχε εκεί αγροτική έκταση, μου είχε εκμυστηρευθεί ότι στην αρχή και δυτικά του δρομίσκου που οδηγεί στην εκκλησία του Αγίου Μάμαντος,κάτω από τον κεντρικό δρόμο που περνά έξω από το παλαιό ξενοδοχείο «ΔΙΑΣ», όπου κι οι σπηλιές και συγκεκριμένα,μπροστά από τη πιο μεγάλη σπηλιά ,δίπλα σε μια συκιά,φαινότανε καθαρά,μέχρι τη δεκαετία του 1960,τα ερείπια αυτής της εκκλησίας. Ευδιάκριτοι ήταν οι τοίχοι της περιμετρικά σε ύψος ενός περίπου μέτρου, επίσης μέρος του ιερού της με σωζώμενη ολόκληρη την Αγία Τράπεζα.Στο δε εξωτερικό μέρος της υπήρχε τάφος, πιθανόν ομαδικός,σκεπασμένος με μεγάλες πλάκες τον οποίο άνοιξε ο μεγαλύτερος αδελφός του, τότε (1941) που διαμένανε εκεί σε καλύβα,με την υποψία μήπως ανακαλύψει κάποιο θησαυρό,οπότε αντίκρυσαν μόνο σωρούς οστών οπότε φοβήθησαν και ξανατοποθέτησαν τις πλάκες, κλείνοντας έτσι και πάλι τον τάφο.
Πριν ένα χρόνο ,σε ανάλογη επετειακή μας ανάρτηση,εξέφρασα την ευχή να βρεθεί τρόπος να αποκαλυφθεί η εκκλησία αυτή και στη συνέχεια να αναστηλωθεί.Φαίνεται πως η ευχή μας αυτή «έπιασε» τόπο γιατί,με ευχαρίστηση,έμαθα τελευταία ότι ο Δήμος αποφάσισε,προς το παρόν, την αποχωμάτισή της και μετά «έχει ο Θεός»!
Όλη δε αυτή η περιοχή αποτελείται από μικρές ιδιοκτησίες οι οποίες,όπως μου είπε, πουλήθηκαν μεταπολεμικά στον ιδιοκτήτη του τότε γειτονικού ξενοδοχείου Μιχαήλ Ι. Μαρκομιχελάκη,ο οποίος, ανεγείροντας το ξενοδοχείο,εναπόθεσε όλα τα χώματα των ανασκαφών πάνω στα ερείπια της εν λόγω εκκλησίας με αποτέλεσμα να καλυφθεί πλήρως ο χώρος αυτός.Σε παρατήρηση που του έγινε τότε,αυτός απήντησε ότι με την αποπεράτωση του ξενοδοχείου θα αναστηλώσει και τον ερειπωμένο αυτόν ναόν.
Δυστυχώς πέρασαν τα χρόνια,ο Μαρκομιχελάκης έφυγε από τη ζωή και το ξενοδοχείο πουλήθηκε στο Δήμο και τα μπάζα εξακολούθησαν να καλύβουν τον ιερό αυτόν χώρο , αλλά ο πόθος των Αρχανιωτών,για την αποκατάσταση της εκκλησίας παρέμενε άσβεστος.Λέτε να έφθασε τώρα το «πλήρωμα» του χρόνου;
Σε κάποια περίοδο, πριν μερικές δεκαετίες, εμφανίστηκαν εκεί ξαφνικά κάτι παράξενα «χελιδόνια» να τιτιβίζουν μελωδικά.΄Ηταν η εποχή των «λουλουδιών» που κάποια νεαρά άτομα και των δύο φύλων,αξύριστα,ακούρευτα,άπλυτα και κακοντυμένα κατασκήνωσαν στον χώρο, όπου παλιά είχαν στήσει τις σκηνές τους οι Πρόσκοποι κατασκηνωτές.
Σιγά-σιγά η ομήγυρης αυτή άρχισε να πληθαίνει γιατί προστέθηκαν κι αλλοδαποί.
Πολλοί ντόπιοι τους έπαιρναν στις δουλειές τους κι έτσι βολευότανε όλοι…
Επειδή όμως,με τον καιρό, άρχισαν να επισκέπτονται και το παρακείμενο κοιμητήριο της Κωμόπολης,πιθανόν για το πλύσιμο των ρούχων τους στην εκεί βρύση,αλλά κα για την αφαίμαξη του λαδιού των καντηλιών,άρχισαν να γίνονται ενοχλητικοί,οπότε με την επέμβαση του Δήμου και της Εκκλησίας, τους έδιωξαν από την περιοχή.
Ο Μανώλης Νικολιδάκης θυμάται όλες αυτές τις περιόδους της περιοχής γιατί τους ήταν,ως νεαρός τότε,τακτικός επισκέπτης και σήμερα που τις αναπολεί, με νοσταλγία, προσπαθεί να τις επαναφέρει στη μνήμη μας και να εκφράσει το παράπονό του για την «εγκατάλειψη» του χώρου αυτού, με το εξής χαρακτηριστικό ποίημα του:

Χάθηκαν όλα τα παλιά
έσβησε το γλυκό τραγούδι
Θλιμμένα κελαηδούνε τα πουλιά
μαράθηκε το εύοσμο λουλούδι.

Χάθηκε το γέλιο κι η χαρά
έρημος έμεινε ο τόπος
Σκοτάδι απλώθηκε ξανά,
άγριος των κλαδιών ο κρότος.

Πότε,ξανά θ΄ανθίσουνε
τ΄άγρια λουλούδια;
΄Ανθρωποι να γυρίσουνε
με όμορφα τραγούδια.

Να κελαηδίσουν τα πουλιά
όπως ορίζει η φύση
΄Ορεξη,όπως στα παλιά,
ο τόπος ν΄αποκτήσει.

΄Ηθελα πάλι ν΄ακουστούν
γέλια,φωνές και κλάμα.
Μικροί , μεγάλοι να βρεθούν,
όλοι μαζί αντάμα!

(Γράφτηκε το 1996)

Νομίζω ότι αυτή η τελευταία επιθυμία του ποιητή αρχίζει να παίρνει σάρκα και οστά στις μέρες μας,αφού οι γείτονες έχουν ήδη αρχίσει να εξωραΐζουν τον χώρο και την εκκλησία,καθώς επεχείρησαν ήδη και τη διαπλάτυνση και τσιμεντόστρωση του δρομίσκου που οδηγεί σ΄αυτήν.
Μάλιστα,με τον πρόσφατο ευπρεπισμό της, αποκαλύφτηκε,στο υπέρθυρο της εισόδου, μια χρονολογία,όχι πολύ παλαιά,δείχνει το χρόνο 1894,οπότε πιθανό να έγινε κάποια ανακαίνιση ,κάτι ανάλογο με αυτό που είχε κάμει το 1964 ο εκεί γείτονας της, μακαριστός Μ ι χ ά λ η ς Κ ο ύ τ ρ η ς.
Η περιοχή είναι τόσο ωραία που με κάνει να πιστεύω ότι για τίποτα και για ποτέ, δεν θα χάσει το μεγαλείο της.
Σημείωση:Η παρούσα ανάρτηση συμπληρώθηκε, με νεώτερα στοιχεία, το 2020.-

Νίκος Γ.Χριστινίδης

Διαβάστε την ιστορία του Αγίου Μάμα

Το ξωκκλήσι του Αγίου Μάμα, βρίσκεται σε κοντινή απόσταση από την πλατεία των Αρχανών, μόλις 10-15 λεπτά με τα πόδια, και σε υψόμετρο 402 μέτρα.

Η χάρη του Αγίου Μάμα τιμάται 2 Σεπτεμβρίου.

Δυτικά του ναού υπάρχει μία μικρή σπηλαιώδη κοιλότητα στον βράχο, όπου μέσα από εκεί λίγα χρόνια πριν έβγαινε άφθονο νερό, αυτό σχημάτιζε ένα μικρό ρυάκι περνούσε νότια του ναού και κατέληγε στην στέρνα που βρίσκεται ακριβώς από κάτω από το ξωκκλήσι ανατολικά, αυτή η πηγή είχε νερό όλο το χρόνο με τις εποχιακές αυξομειώσεις φυσικά.

Ο ναός μαζί με τον περιβάλλοντα χώρο, ανακαινίστηκε το έτος 2018, αλλάζοντας μορφή, με την πέτρα πλέον να κυρίαρχη δένοντας απόλυτα με το φυσικό τοπίο της περιοχή που είναι ιδιαιτέρου φυσικού κάλους.