Η ζωή και το έργο του Αναξαγόρα

Αναξαγόρας

Η ΖΩΗ ΤΟΥ

Προσωκρατικός φιλόσοφος από τις Κλαζομενές της Μικρός Ασί­ας. Ο πατέρας του ονομαζόταν Ηγησίβουλος. Λέγεται ότι ταξίδε­ψε σε διάφορους τόπους, μεταξύ αυτών πιθανώς και στην Αί­γυπτο, πριν το 468/7 π.Χ. Ίσως υπήρξε μαθητής του Αναξιμένη. Περί το 460 π.Χ. εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου διέμεινε επί τριάντα χρόνια και συνδέθηκε φιλικά με τον Περικλή· εντυπώ­σιασε, επίσης, τον Σωκράτη και τον Ευριπίδη. Κατά τον Σωτίωνα κατηγορήθηκε για ασέβεια από τους πολιτικούς αντιπάλους του φίλου του ή κατ’ άλλη πηγή για μηδισμό. Γλίτωσε χάρη στην επέμβαση του Περικλή, ο οποίος λέγεται ότι τον φυγάδευσε πληρώνοντας πέντε τάλαντα και καταδικάσθηκε ερήμην σε θά­νατο. Κατέφυγε στη Λάμψακο, όπου ίδρυσε σχολή και έζησε εκεί με τιμές, έως το θάνατό του. Προς τιμήν του οι Λαμψακηνοί ανήγειραν βωμό, αφιερωμένο στον «Νου» ή την «Αλήθεια».

ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ

Κατά τον Διογένη Λαέρτιο, ο Αναξαγόρας διατύπωσε τις θεωρί­ες του στο σύγγραμμα «Περί Φύσεως», το οποίο γράφτηκε το 467-466 π.Χ. Το συγκεκριμένο έργο περιείχε γεωμετρικά δια­γράμματα και, σύμφωνα με τον Πλάτωνα στην «Απολογία Σωκράτους», είχε μεγάλη απήχηση στην Αθήνα. Αποσπάσματα του συγγράμματος «Περί Φύσεως» σώζονται και σε κείμενα άλλων φιλοσόφων, όπως του Σιμπλίκιου. Ωστόσο, στις πηγές αναφέρο­νται και επιπλέον τίτλοι, όπως «Ιμάς», «Ο του κύκλου τετραγωνι­σμός», «Περί βασιλείας» κ.λπ. Πιθανόν οι συγκεκριμένοι τίτλοι να εντάσσονται στο σύγγραμμα «Περί Φύσεως».

Η διδασκαλία του Αναξαγόρα επικεντρώ­θηκε στην αναζήτηση της κοινής αρχής όλων των πραγμάτων. Θεώρησε ότι υπάρ­χει ένα απεριόριστο πλήθος άφθαρτων στοιχείων, μέσα στα οποία εμπεριέχονται τα πάντα. Για παράδειγμα, αφού οι άνθρωποι τρώγοντας ψωμί αποκτούν μαλλιά και σάρκα, αυτό σημαίνει ότι το ψωμί περιέχει μικρά τεμάχια μαλλιών και σάρκας. Πί­στευε ότι ο ήλιος ήταν «διάπυρος μύδρος» και μεγαλύτερος από την Πελοπόννησο. Επίσης, ότι η Σελήνη ήταν κατοικημένη και διέθετε φαράγγια και λόφους.

Όπως ακριβώς το χρυσάφι προέρ­χεται από πολυάριθμα ψήγματα, έτσι και κάθε σώμα αποτελείται από ομοιο­μερή μικρά σώματα. Διαμορφωτής και κυβερνήτης του κόσμου είναι ο «Νους». Πρόκειται για τη δύναμη που προκαλεί την κίνηση, η οποία πραγματοποιείται με τη μορφή δίνης. Ο σχηματισμός του κόσμου, στον οποίο καθοριστικό ρόλο έχει παίξει ο «Νους», συντελέστηκε σε δύο στάδια. Στο πρώτο στάδιο, αφού ο Νους προκάλεσε τη δίνη, δημιουργήθηκαν οι μεγάλες ποσότητες του αέρα, του νερού κ.λπ., αφού «το όμοιο ενώθηκε με το όμοιο», δηλαδή το φως με το φως, το σκοτάδι με το σκοτάδι κ.ο.κ. Η γρήγορη περιστροφική κίνηση προκάλεσε την πυ­ράκτωση των ουράνιων σωμάτων. Στο δεύτερο στάδιο, η κίνηση επεκτάθηκε και στα βιολογικά στοιχεία, στα σπέρματα των φυτών και των ζώων, έτσι ώστε να μπορέσουν οι ζωντανοί οργανισμοί να αποσπάσουν από τις τροφές τα απαραί­τητα συστατικά για την ανάπτυξή τους.

Ο «Νους», που προκαλεί όλη αυτή την κίνηση, δεν συνδέεται με θεϊκές ιδιό­τητες. Ο Αναξαγόρας, φορέας ενός νέου επιστημονικού πνεύματος, υποστήριξε ότι τα ουράνια σώματα δεν είναι θεοί, αλλά περιστρεφόμενοι λίθοι. Αν η περι­στροφή χαλαρώσει, οι λίθοι θα κατακρημνισθούν. Με αυτό τον τρόπο εξήγησε μία πτώση λίθου στους Αιγός Ποταμούς. Υπήρξε, λοιπόν, ο πρόδρομος της θεωρί­ας της έλξης των ουράνιων σωμάτων.

Τα άλλα αντικείμενα περιλαμβάνουν ένα τμή­μα από τα πάντα, όμως ο Νους είναι αχανής και αυτοδύναμος και δεν αναμειγνύεται με τίποτα, αλλά υφίσταται αυτόνομος. Γιατί, εάν δεν ήταν αυτόνομος, αλλά αναμεμειγμένος με οτιδήποτε άλλο, τότε θα περιελάμβανε τμήματα από όλα τα αντικείμενα, θα ήταν αναμεμειγμένος με οποιοδήποτε αντικείμενο. Διότι ένα μέρος από οποιοδήποτε αντικείμε­νο υπάρχει σε όλα τα αντικείμενα, όπως είπα και προηγουμένως, και τα αναμεμειγμένα με αυτό αντικείμενα δεν θα επέτρεπαν στον Νου να έχει ισχύ απέναντι στα πάντα, όπως ακριβώς συμβαίνει τώρα που υφίσταται αυτόνομος. Γιατί είναι αραιότερος από οποιο­δήποτε αντικείμενο και ο πιο ανόθευτος, και διαθέτει γνώση σε σχέση με οτιδήποτε, ακόμη και αν έχει τη μεγαλύτερη δύναμη. Ο Νους κυβερνά τα πάντα στη ζωή. από τα μεγαλύτερα μέχρι τα μικρότερα Και ο Νους όρισε την περιστροφή του όλου, ώστε αρχικά το έθεσε σε περιστροφή. Κατ’ αρχήν ξεκίνησε την περιστροφή με έναν μικρό αριθμό αντι­κειμένων. στη συνέχεια όλο και περισσό­τερα προσθέτονταν στην κίνηση, και θα συμπεριληφθούν ακόμη περισσότερα. Όλα το αντικείμενα, τόσο τα αναμεμειγμένα όσο και τα μη αναμεμειγμένα, ο Νους τα αναγνώριζε. Και όλα τα αντικείμενα που υπήρχαν, όποια κι αν ήταν αυτά, και όλα όσα θα υπάρξουν, ο Νους τα τοποθέτησε σε τάξη.

[Από το «Περί Φύσεως»]

Το κείμενο αντλήθηκε από το βιβλίο: 70 φιλόσοφοι που άλλαξαν τον κόσμο, από την εφημερίδα Τα Νέα.