Ξωπατέρας η Ξεπατέρας;

Όλοι, η σχεδόν όλοι ξέρουμε τον πολεμιστή της Μονής Οδηγητρίας, με το όνομα Ξεπατέρας η Ξωπατέρας, διαβάστε τι λέει ο Μενέλαος Παρλαμάς…

Στην ωραία Μονή της Παναγίας της Οδηγητρίας; πάνω στα Aστερούσια, στη μέση του δρομίσκου, που φέρνει από τον κάμπο της Μεσαρας προς τους: Καλούς Λιμένες, σώζεται ακόμη υποβλητικός και τραχύς ο Πύργος του Ξεπατέρα. Η λαϊκή ποίηση έχει αποκρυσταλλώσει την πολεμική του αρετή σε χαρακτηριστικούς στίχους. Περικυκλωμένος από ένα ολόκληρο ορντού (στράτευμα) δεν εννοεί να παραδοθεί μα ούτε και να σωπάσει. Ηρωικός, αλλά και αθυρόστομος, φωνάζει ψηλά από τον πύργο του:

Αυτός δεν είναι πόλεμος, μόνο ‘ναι ποοστουλούκι, να πολεμούν έναν παπά εννιά χιλιάδες Τούρκοι…

Αλλά αυτό δεν τον πειράζει και τόσο. Τον πειράζει το ότι είναι τραυματισμένος στο χέρι. Και λέει το παράπονό του:

Δεν το χω πως εκίνησεν ένα όρντού για μένα, μόνο διαλέξαν τον καιρό πού ’χω λαβή στη χέρα…

Έτσι μέσα από τη λαϊκή ποίηση προβάλλει η μορφή του κρητικού ήρωα που κορύφωσε τη θυσία των Αγωνιστών του 1821 με μια πράξη ακατανόητη για τους φρόνιμους. Αλλά γιατί ο αγωνιστής αυτός ονομάστηκε Ξεπατέρας;

Υπάρχει στη νέα ελληνική μια πρόθεση, που όταν συντεθεί με ρήμα έχει τη δύναμη να ανατρέπει τη σημασία του. Η πρόθεση αυτή είναι το ξε. Παραδείγματα: λέω – ξελέω, βάφω – ξεβάφω, μαθαίνω – ξεμαθαίνω, στρώνω -ξεστρώνω. Σιγά-σιγά η ανατρεπτική τούτη πρόθεση προχώρησε από τα ρήματα στα προσηγορικά ονόματα: σύντεκνος – ξεσύντεκνος, παπάς – ξέπαπας (στα Χανιά υπάρχει επώνυμο Ξεπαπαδάκης), πατέρας (καλόγερος) – ξεπατέρας.

 Ο ήρωας, λοιπόν, της Οδηγητρίας ήταν καλόγερος και… ξεκαλογέρεψε. Γι’ αυτό και ονομάστηκε Ξεπατέ­ρας. Από πολλούς γράφεται Ξωπατέρας, αλλά αυτό βέβαια είναι το γνωστό νόμιμο λάθος, που η γλωσσική; επιστήμη ονομάζει παρετυμολογία Εδώ έγινε συσχετισμός του ξε με το ζω (=έξω).

Πληροφορίες από το βιβλίο του Μενέλαου Παρλαμά ΑΠΌ ΤΗ ΖΩΉ ΤΩΝ ΛΈΞΕΩΝ, εκδόσεις Δόμος.