0Ι ΑΡΜΕΝΙΟΙ ΣΤΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟ

Η πρώτη εγκατάσταση Αρμενίων στην Κρήτη χρονολογείται στους βυζαντινούς χρόνους, το 961 μ.Χ., όταν ο στρατηγός Νικηφόρος Φωκάς έρχεται στο νησί για να το απελευθερώσει από τους Σαρακηνούς Άραβες. Στον στρατό του υπηρετεί μεγάλος αριθμός Αρμενίων στρατιωτών, οι οποίοι μετά την ανάκτηση, εγκαθίστανται στην Κρήτη με τις οικογένειες τους ή συνάπτουν γάμους με ντόπιες γυναίκες. Δημιουργούνται έτσι οικισμοί και τοπωνύμια, που η ονομασία τους παραπέμπει στην καταγωγή των στρατιωτών: οι Αρμένοι Χανίων, Ρεθύμνου και Σητείας, το Αρμενοχωριό, η Αρμενόπετρα κλπ.

Από τότε και στο εξής, σημειώθηκαν διάφορες μετακινήσεις Αρμενίων, σε ομάδες λιγότερο ή περισσότερο πολυπληθείς, που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην ιστορία του τόπου, είτε επειδή ενδυνάμωσαν το χριστιανικό στοιχείο του νησιού, είτε επειδή συνέβαλλαν, σε μεγάλο βαθμό, στην οικονομία.

Την περίοδο της Ενετοκρατίας στον Χάνδακα (1217-1669 μ.Χ.), έγγραφα της Ενετικής Γερουσίας βεβαιώνουν ότι Αρμένιοι της Μαύρης θάλασσας και γενικότερα της Εγγύς και Μέσης Ανατολής, δεχόμενοι πιέσεις κυρίως από Τούρκους και Μογγόλους, ζήτησαν άδεια από την ενετική Γερουσία για να εγκατασταθούν στο νησί. Η εγκατάστασή τους αμέσως μετά το 1363 στην Κάντια, γύρω από τον Άγιο Γεώργιο τον Δωρυανό, οδήγησε στην ονομασία «συνοικία των Αρμενίων».

Το 1414 η Ενετική Γερουσία αποφασίζει εκ νέου και ζητά από τη Διοίκηση της Κρήτης να υποδεχθεί και να οργανώσει την άφιξη 80 οικογενειών Αρμενίων από την Τραπεζούντα.

Η στρατηγική θέση της Κρήτης στη Μεσόγειο σε συνδυασμό με την παρακμή της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας, οδήγησε τους Οθωμανούς σε μια σειρά επιχειρήσεων για την κατάκτηση του νησιού, με αποκορύφωμα την πολιορκία του Χάνδακα, τη μεγαλύτερη σε διάρκεια πολιορκία στην παγκόσμια ιστορία! 1648-1669. Η πόλη έπεσε ύστερα από προδοσία και συνθηκολόγησε με τον Κιοπρουλί Φαζίλ Αχμέτ, στις 4 Οκτωβρίου 1669. Οι Αρμένιοι που είχε φέρει μαζί του ο πασάς ως υπονομοποιούς, εργάστηκαν μετά την κατάκτηση ως χτίστες για την επιδιόρθωση και μετατροπή πολλών κτιρίων σε τεμένη, χαμάμ, τεκέδες και στρατόπεδα. Παράλληλα όμως, εκπροσώπησαν το χριστιανικό στοιχείο στην πόλη του Χάνδακα, μέχρι την εγκατάσταση του νέου ‘Ελληνα μητροπολίτη Νεόφυτου Πατελάρου.

Αμέσως μετά την παράδοση του Χάνδακα, ο Άμιτρο, ένας Αρμένιος μεγαλέμπορος και Οθωμανός υπήκοος, αγοράζει τον ναό του Αγίου Γεωργίου του Δωρυανού και τον προσφέρει στους Αρμενίους της πόλης.

Ο ναός αφιερώθηκε στον Ιωάννη τον Βαπτιστή. Έκτοτε και μέχρι σήμερα η εκκλησία είναι αρμενική και εξακολουθεί να τιμά τον ίδιο άγιο. Είναι επίσης μία από τις τρεις εκκλησίες που αφέθηκαν κατά την Τουρκοκρατία στους Χριστιανούς της πόλης για την τέλεση των λειτουργιών τους.

Ο ναός είναι μικρών διαστάσεων, τρίκλιτος και υπέστη αλλαγές στο πέρασμα των χρόνων. Από την αρχική μορφή του σώζεται μόνο η νότια είσοδος ενώ το 1981, κτίστηκε ένα κωδωνοστάσιο αρμενικού τύπου, δυτικά του αρχικού ξύλινου. Στο εσωτερικό του, σήμερα δεν υπάρχουν εμφανείς τοιχογραφίες. Η διακόσμηση περιορίζεται στο ξύλινο τέμπλο των πλάγιων ιερών, σε φορητές εικόνες και σε εντοίχια ανάγλυφα. Οι σημαντικότερες εικόνες είναι αυτή της Παναγίας -η παλαιότερη που θεωρείται και θαυματουργή- και ο Μυστικός Δείπνος, φιλοτεχνημένος πιθανώς τον 18ο αι.

Στον περίβολο της εκκλησίας εκτίθενται τριάντα περίπου επιτύμβιες στήλες που χρονολογούνται από το 1669 έως το 1854. Είναι λίθινες και φέρουν διακόσμηση και επιγραφή στα αρμενικά, ενίοτε στα ελληνικά και τουρκικά. Μνημονεύουν ονόματα κληρικών, ιεροψαλτών και κοσμικών, από οικογένειες που συμμετείχαν πιθανώς στο ενοριακό συμβούλιο και τάφησαν εκεί κατά την Τουρκοκρατία. Στην βορειοδυτική γωνία του ναού υπάρχει ένα σεμνό εντοιχισμένο μνημείο αφιερωμένο στα θύματα της γενοκτονίας του 1915. Εδώ τελείται ανελλιπώς από το 1978, στις 24 Απριλίου, ετήσιο μνημόσυνο στη μνήμη των θυμάτων.

Στην αρχή του 20ου αι, βρίσκουμε στο Ηράκλειο μερικές αρμένικες οικογένειες που ασχολούνται με το εμπόριο καφέ και υφασμάτων. Η πόλη ελκύει τους περισσότερους Αρμένιους του νησιού εξαιτίας αφενός της ανερχόμενης οικονομίας της και αφετέρου λόγω της ύπαρξης αρμενικού ναού.

Το 1922, μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, ένα νέο κύμα 2000 Αρμενίων, έρχεται στο νησί.

Εγκαθίστανται στα Χανιά, στο Ρέθυμνο, στη Σητεία και στο Ηράκλειο. Στην πόλη μας σχηματίζεται ενοριακό συμβούλιο, οργανώνεται βοήθεια προς τους ομοεθνείς πρόσφυγες, ιδρύεται αθλητική ένωση και στεγάζεται σχολείο στον αύλειο χώρο της εκκλησίας, δωρεά του Αγκόπ Μικαελιάν, πλούσιου έμπορου από τη Σμύρνη που δραστηριοποιείτο στην πόλη μας. Εδώ λειτούργησε μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο νηπιαγωγείο και

δημοτικό σχολείο, με δύο Αρμένιες δασκάλες και μια Ελληνίδα. Οι 200

περίπου μαθητές που φοίτησαν στο σχολείο μάθαιναν παράλληλα την

ελληνική και την αρμενική γλώσσα.

Ωστόσο ο επαναπατρισμός των Αρμενίων στη Σοβιετική Αρμενία το 1947 και η γενικότερη μετανάστευση προς την Ευρώπη και την Αμερική τις επόμενες δεκαετίες θα δράσουν καταλυτικά στη μείωση του πληθυσμού των Αρμενίων της πόλης. Στο δεύτερο μισό του 20ού αι, αν και η κοινότητα έχει πλέον συρρικνωθεί, είναι ωστόσο πολύ ζωντανή και δραστήρια οικονομικά.

Νέα άφιξη Αρμενίων σημειώνεται με τη διάλυση της Σοβιετικής

Ένωσης, το 1991. Από αυτούς, πολλοί παρέμειναν στο νησί ενώ άλλοι επέστρεφαν στην Αρμενία ή μετακινήθηκαν προς άλλες περιοχές της Ελλάδας ή της Δύσης.

Οι συνεχείς αυτές μετακινήσεις Αρμενίων προς την Κρήτη τους τελευταίους δέκα αιώνες, αν και έγιναν για ποικίλους λόγους, πρόσφεραν στους Αρμενίους μια φιλόξενη γη, μια νέα πατρίδα. Σήμερα, οι

Αρμένιοι του Ηρακλείου έχουν ελληνική παιδεία αλλά διατηρούν και καλλιεργούν την αρμενικότητά τους, χάρη στην ιστορική μνήμη και την εκκλησία τους. 

Επιμέλεια κείμενου: ΤΑΚΟΥΪ ΒΑΚΙΡΤΖΙΑΝ

Το παραπάνω κείμενο αντλήθηκε από το φυλλάδιο που διανέμεται στον ναό της Αρμένικης παροικίας στο Ηράκλειο, ο οποίος βρίσκεται στην παλιά πόλη πλησίον και βορείως της κεντρικής οδού Καλοκαιρινού στην περιοχή Καμαράκι.   

Το βόριο κλίτος του ναού είναι αφιερωμένο στον Άγιο Γρηγόριο της Μεγάλης Αρμενίας. Το νότιο ιερό είναι αφιερωμένο στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο, και το κεντρικό κλίτος είναι αφιερωμένο στην Παναγία όπως είναι σε όλες τις αρμένικες εκκλησίες.  

Από τα τέλη του 2018 υπάρχει στον ναό αγιογραφία που εικονίζει την Παναγία και την Ελισάβετ μητέρα του Προδρόμου, αγιογράφος είναι ο Poladyan Gevorg ο οποίος από τον Αύγουστο του 2018 διατηρεί Εργαστήριο Βυζαντινής Αγιογραφίας.

Έξω από το ναό έχει τοποθετηθεί μία μεγάλη σταυρόπετρα σκούρου χρώματος τον Απρίλιο του 2019, πρόκειται για ένα γλυπτό εξαιρετικής τέχνης το οποίο είναι δώρο του Καθολικού Πατριάρχη των Αρμενίων Καρεκίν Β, με αφορμή τα 350 χρόνια από την λειτουργία του ναού των Αρμενίων στην πόλη του Ηρακλείου. Ο Πατριάρχης απανταχού των Αρμενίων επισκέφτηκε το Ηράκλειο και τον ναό του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στις 4-5-2019 και έμεινε μερικές μέρες στο Ηράκλειο.