Ιερά Μονή Τιμίου Σταυρού Καρδαμούτζας

ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΤΙΜΙΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ ΚΑΡΔΑΜΟΥΤΖΑΣ

Θέση

Σημαντική θέση ανάμεσα στα μοναστήρια του Μεραμβέλλου κατέχει το μοναστήρι της Καρδαμούτξας η Καρδαμούτσας που τιμάται στο όνομα του Τίμιου Σταυρού και γιορτάζει στις 14 Σεπτεμβρίου ημέρα της παγκοσμίου υψώσεων του Τίμιου και Ζωοποιού Σταυρού.

Βρίσκεται σ’ ένα λοφίσκο σε απόσταση 800 περίπου μέτρων ανατολικά του χωριού “Καρύδι” σε μικρή απόσταση από τη σημαντικότατη Μονή Αρετίου. Απέχει 16 περίπου χιλιόμετρα από τη Νεάπολη. Η πρόσβαση στη Μονή είναι εύκολη, αφού αρκετά καλός και ασφαλτοστρωμένος δρόμος οδηγεί σ’ αυτή μέσω των χωριών Νικηθιανός – Καστέλλι, Φουρνή – Δωριές.

Επισκεπτόμενος κανείς το μοναστήρι μένει κατάπληκτος από τη φυσική ομορφιά και τη σιωπή του τόπου. Είναι γνωστό ότι η επιλογή των χώρων για την ανέγερση μοναστηριών, είχε ως κριτήρια τη μαγεία του τόπου, τη μοναδικότητα και τη θέα που μάγευαν το μοναχό που επρόκειτο να μονάσει σ’ αυτό.

Κτήτορες

Αυτά κυρίως είναι τα κριτήρια που οδήγησαν τη μεγάλη οικογένεια των Κατζαράδων να ιδρύσουν την ΙΜ. Καρδαμούτξας το 16ο αι. Από τον ιστορικό Καστροφύλακα έχομε την πληροφορία ότι στον κατάλογο των μετοχίων του Αασιθίου, τον οποίο συνέταξε το 1582, αναφέρεται και το μετόχι της Καρδαμούτζας των Κατζαράδων. Επομένως τη χρονολογία αυτή το μοναστήρι ήταν γνωστό.

Αψευδής μαρτυρία περί της ιδρύσεως της Μονής από τους Κατζαράδες είναι η επιγραφή η σκαλισμένη σε επιτάφια πλάκα με μεγαλογράμματη Βυζαντινή γραφή, η οποία σώζεται στον τάφο του Μανασή Κατζαρά στο δεξιό μέρος του Καθολικού της μονής, αλλά και άλλη επιγραφή χαραγμένη στη βάση του καμπαναριού. Η επιγραφή όμως αυτή έχει σπάσει στην άκρη και λείπουν τα τρία τελευταία ψηφία. Σε συνδυασμό όμως οι δύο επιτράφές μας επιτρέπουν να προσεγγίσουμε τη χρονολογία ίδρυσης της Μονής.

Χρονολογία ίδρυσης

Η 19η Αυγούστου 1617 είναι η χρονολογία θανάτου του ιδρυτού και αν αυτός υπηρέτησε τη μονή έστω και 25 χρόνια, τότε η χρονολογία ίδρυσής της μετατίθεται στο τέλος του 16ου αι. (1580-82).

Την ονομασία του, κατά μια άποψη, την πήρε από το γεγονός ότι εκείνη την περίοδο το μοναστήρι εκτός από πνευματικά είχε και υλικά αγαθά και όποιος το επισκεπτόταν τύχαινε πλούσιας φιλοξενίας “έτρωγε και καρδάμωνε”.

Το 1835 κάποιος Κων/νος Κοξύρης από την Κριτσά γρά­φει:

«Επήγα και επροσκύνησα στο περιβόητο μοναστήρι “το Αρέτι” και το βράδυ εξώμεινα στην Καρδαμούτσα». Ο Κ. Ηλιάκης, ο πρώτος που ασχολήθηκε με την ιστορία της μονής, εκτιμά πως “το Αρέτι” είναι περιβόητο, αλλά η Καρδαμούτξα είναι εκείνη που προσφέρει φιλοξενία στο στρατοκόπο και τον προσκυνητή.

Η οικογένεια των Κατξαράδων ή Κατσαράδων έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην περιοχή αφού ο Γεώργιος Κατζαράς και τα παιδιά του Ξενοφώντας, Ιωαννίκιος και Μανουήλ θεωρούνται ιδρυτές και της ΙΜ. Σωτήρος Χριστού στον “Κέραμο”.

Λειτουργία Μονής – Μοναχοί

Μετά το θάνατο του Μανασή Κατζαρά τον τίτλο του ηγουμένου της μονής έχει ο Νεόφυτος Βαρτζάγκης, γόνος μεγάλης Μεραμπελλιώτικης οικογένειας των Βαρτζάγκηδων, “οικονόμος” και “νοικοκύρης” του Τίμιου Σταυρού.

Οι δυο ηγούμενοι Ιωσήφ, Τζες του Αρετιου και Νεόφυτος Βαρτζάγκης της Καρδαμούτσας ερίζουν για έναν τοίχο τον οποίο έκτισαν οι μοναχοί του Αρετιου για να διοχετεύσουν τα όμβρια ύδατα σε κάποια στέρνα του μοναστηριού. Ο τοίχος όμως αυτός φαίνεται ότι έβλαπτε ιδιοκτησία της Καρδαμούτζας γι’ αυτό και ο ηγούμενός της ενεργεί και παίρνει “μαντάτο” από το “Δούκα” του Μεγάλου Κάστρου κατά του Αρετιου που ο ηγούμενός του “κάμνει νώταν κατά του μαντάτου”. Με το παρόν ιδιωτικό έγγραφο που συντέθηκε στο Ηράκλειο, όπου βρέθηκαν οι δυο ηγούμενοι, συμβιβάζονται και παραιτούνται και οι δύο του δικαστικού αγώνα και αποφασίζουν για το καλό της μοναχικής πολιτείας να αφήσουν τα νερά να τρέχουν όπως μέχρι τώρα, παίρνει δε ο καθένας τους ένα αντίγραφο του εγγράφου “δια ασφάλειαν για το μέλλον”.

«Στις 11 Ιανουαρίου 1633, στο Κάστρο της Κρήτης (Ηράκλειο).

Με το να έχει προκαλέσει ο κύριος Νεόφυτος Βαρτσάγκης κτήτορας και ηγούμενος του Μοναστηριού του Τίμιου Σταυρού της Καρδαμούτσας α) μια διαταγή β) του υψηλότατου αφέντη Δούκα, σε βάρος τους ευλαβέστατου και πανοσιώτατου Ιωσήφ Τζε ηγουμένου του Μοναστηριού της αγίας Τριάδας του Αρετιου, με το οποίο απαίτησε γ) να βγάλει κάποιο τοίχο ή τράφο που είχανε κτισμένο οι καλόγεροι του παραπάνω Μοναστηριού Αρετιου, για να πηγαίνουν τα νερά στο πηγάδι του, όπως σ’ Εκείνη (τη διαταγή) φαίνεται, εναντίον της οποία έκαμε έφεση δ) ο παραπάνω ε) πανοσιώτατος αφέντης ηγούμενος και επειδή τα παραπάνω μέρη (αντίδικοι) επιθυμούν να περνούν ειρηνικά και χωρίς καμμιά δίκη στ), γι’ αυτό, με το έγγραφο τούτο παραιτείται ο παραπάνω Νεόφυτος από την παραπάνω διαταγή και ο πανοσιώτατος αφέντης ηγούμενος από την παραπάνω έφεση και ικανοποιούνται, τα νερά αυτά να τρέχουν και να πηγαίνουν, όπως έτρεχαν πάντα και πήγαιναν, χωρίς καμμιάς λογής εναντίωση και μετατροπή ζ) και έτσι βάνουν τέλος, ανάπαυση και ειρήνη ανάμεσά τους τα παραπάνω μέρη και του εγγράφου αυτού θα γίνει άλλο ένα όμοιο για να κρατεί κάθε μέρος το ένα για εξασφάλισή τους η).

Εγώ Γιάννης Στιτήρας βεβαιώνω τα παραπάνω.

Εγώ … Ρωσσέτης έγραψα (το παρόν) με τη θέληση των παραπάνω (δυο μερών) και βεβαιώνω τα παραπάνω.

Εγώ παπά Ιωάν. Πατζούδης βεβαιώνω τα παραπάνω».

Οι Βαρτζάγκηδες κράτησαν το τιμόνι της I. Μονής για αρκετά χρόνια πριν την Τουρκική κατάκτηση. Η ιστορική αυτή στιγμή συνάντησε το μοναστήρι της Καρδαμούτζας στο ζενίθ της ανάπτυξής του. Σύμφωνα με τα τουρκικά αρχεία πλήρωνε φόρους 4.320 άσπρα το χρόνο.

Το 1794 την ηγουμενία έχει κάποιος Μουρέλος υιός Κωνσταντή, ο οποίος διεκδίκησε από τους Τούρκους μια δεξαμενή με το επιχείρημα ότι από της αλώσεως της νήσου υπό των Τούρκων η δεξαμενή ευρίσκεται στην κατοχή της ΙΜ. Καρδαμούτσας.

Ο Χουρμούζιος Βυζάντιος συγκαταλέγει το μοναστήρι ανάμεσα στις 41 μονές της Κρήτης. Την περίοδο αυτή, πριν από την επανάσταση του 1866, η μονή είχε την τύχη να φιλοξενεί μοναχούς καλλιεργημένους πνευματικά κάτι που δεν ήταν συνηθισμένο εκείνη τη δύσκολη περίοδο της στυγνής κατάκτησης του νησιού.

Μνημονεύομε τους Γεράσιμο και Κωνστάντιο Πεδιώτη. Ο Κωνστάντιος διετέλεσε επιστάτης της Μονής πριν το 1870 και ήταν δεινός χειριστής του λόγου όπως φαίνεται από κείμενο εγγράφου το οποίο υπέβαλλε προς τη Δημογεροντία Λασιθίου το Σεπτέμβριο του 1870 «… Έπί τής επιστασίας μου έξόδευσα έν τη 1Μ. Καρδαμούτζα κατά προφορικής διαταγήν τού

Σεβασμιωτάτου Αγίου κυριάρχου Πέτρας έξ ίδιων μου διά τάς άνάγκας τής Μονής ήτοι επισκευής καλλωπισμού κλπ. ώς φαίνονται έν τοις καταστίχοις του αρχιερέων καί τής Εφορείας…

Εΰελπίς δι’ ων εις το φιλοδίκαιον ύμών ύποδιατελώ βαθυσεβάστως

Εύπειθέστατος

Κωνστάντιος».

Ο ίδιος μοναχός έδρασε και στην περιοχή της Φουρνής και πρωτοστάτησε στην αναστήλωση ταυ^Ναού του Μ. Αρχαγγέλου. Στην εικόνα του Αγίου Χαραλάμπους που βρίσκεται μέσα στον ίδιο ναό υπάρχει η επιγραφή.

ΔΕΗΣΗ ΔΟΥΛΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΠΕΔΙΩΤΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ΑΩΧΑ (1861).

Για 20 χρόνια δεν αναφέρεται στα σιτηρέσια της μονής καθώς διετέλεσε εφημέριος της Φουρνής. Το 1886, με έγγραφό του στη Δημογεροντία, ζητά να επανέλθει στη μονή και η αίτησή του έγινε δεκτή.

Μετά το 1855 γίνεται μοναχός στην Καρδαμούτζα ο Γεώργιος Μπαντάλης ή Μπανταλάκης με το όνομα Γερβάσιος.

Το 1875 ο ηγούμενος της Μονής ονομάζεται Γεράσιμος και η μονή έχει συνολικά 5 μοναχούς: Σωφρόνιο, τον οποίο βρίσκομε και στη θέση του ηγουμένου, Μακάριο, Γερβάσιο, Γεράσιμο και Κωνστάντιο. Ο Μακάριος το 1882 μετατίθεταιι στην ΙΜ. Αρετίου. Κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1878 πεθαίνει ο ηγούμενος Γεράσιμος. Η αδελφότητα της Μονής τον τίμησε. 17 ιερείς συνοδέυσαν τη σωρό του και τον έθαψαν στον περίβολο της Μονής δίπλα στους τάφους των Κατζαράδων και Βαρτζάγκίιδων.

Μετά το τέλος της επανάστασης η Μονή παραμένει ακέφαλη. Ο τότε επίσκοπος Πέτρας Μελέτιος (Χλαπουτάκης) όρισε ηγούμενο το Χατζή Μελέτιο Χατζηδάκη από τη Φουρνή. Τον ιερομόναχο Χατζή Μελέτιο συναντήσαμε και στην ΙΜ. Κεράμου το 1887. Η πληροφορία αυτή έχει σημασία, αφού κατά την παράδοση το μοναστήρι αυτό υπήγετο στη δικαιοδοσία της ΙΜ. Καρδαμούτζας.

Ανάμεσα στα έτη 1884 και 1887 την ηγουμενία αναλαμβάνει ο Σωφρόνιος, ενώ ο Γερβάσιος πεθαίνει το 1891 και αφήνει όσα περιουσιακά στοχεία διέθετε εν ζωή στην ΙΜ. Καρδαμούτζας (εγγρ. Δημ. Αασ. 22 Νοεμβ. 1892, εγγρ. 26 Αυγούστου 1895 εγγρ. 17 Φεβρουάριου 1896).

Πριν το 1894 διετέλεσε για λίγο διάστημα ηγούμενος της Μονής ο Κωνστάντιος Πεδιώτης. Ένα χρόνο μετά ηγούμενο συναντάμε το Σωφρόνιο. Για τις αλλαγές αυτές δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζομε λόγω έλλειψης στοιχείων. Το βέβαιο πάντως είναι ότι η ΙΜ. Καρδαμούτζας ουδέποτε έμεινε χωρίς μοναχούς, όπως αυτό συνέβη με άλλες μονές της Φουρνιώτικης περιοχής, διαγράφοντας έτσι την πολυτάραχη ιστορία της στο βιβλίο του μοναχισμού στις κατοχικές περιόδους Ενετοκρατίας και Τουρκοκρατίας και λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση.

Οι μοναχοί της ΙΜ. Καρδαμούτζας συνεργάστηκαν με την επαναστατική επιτροπή στην οποία αναγνώριξαν άσκηση της κρατικής εξουσίας. Το 1878 η επιτροπή εξ ανατολικών επαρχιών έστειλε έγγραφο στον εκμισθωτή των κτημάτων Παν. Ζερβό (η επιτροπή ενοίκιαζε τα μοναστηριακά κτήματα και ο εκμισθωτής έπρεπε να δίνει δημητριακά και όσπρια για τη συντήρηση των μοναχών) με το οποίο εντέλλεται να παραδώσει στους πατέρες της ΙΜ. Καρδαμούτζας τα επόμενα ποσά δημητριακών και οσπρίων για σιτηρέσια των μοναχών ήτοι:

Εις ηγούμενον Γεράσιμον 12 μουξούρια κριθής, 6 μουζ. σίτου, 4 μουζ. κουκιά.

Εις μοναχόν Σωφρόνιον 12 μουζούρια κριθής, 6 μουζ. σίτου, 4 μουζ. κουκιά.

Εις μοναχόν Γερβάσιον 12 μουζούρια κριθής, 6 μουζ. σίτου, 4 μουζ. κουκιά.

Τα έγγραφα του 1878 της Δημογεροντίας Λασιθίου δείχνουν τον πλήρη έλεγχο της υπαίθρου από τους επαναστάτες. Συναντάμε ομάδα ιππέων επαναστατών. Για τη συντήρηση των αλόγων τους η επιτροπή καταφεύγει στον ενοικιαστή των κτημάτων της ΙΜ. Καρδαμούτζας Γεωργ. Λύρη και ζητά να παραδώσει στον Γ. Κουνδουράκη ποσά κριθής και ταγής για τη διατροφή των ζώων. Από το Μάρτιο ως το Σεπτέμβριο οι ενοικιαστές των κτημάτων της ΙΜ. Καρδαμούτζας παρέδωσαν τρόφιμα και χρήματα στην επιτροπή για τους επαναστάτες και για φτωχές οικογένειες.

Λίγο πριν το 1900 η Μονή φαίνεται να βρίσκεται σε φάση ανασυγκρότησης. Αγόρασε ελάίοθλιπτική μηχανή, έκανε επισκευές στα κτίρια και στα μετόχια και υπήρχε προσέλευση μοναχών. Το 1897 γίνεται διάκονος ο Ευσέβιος.

Σ’ αυτή τη δραστηριότητα έθεσε τέρμα ο Καταστατικός Νόμος της Εκκλησίας της Κρήτης. Η ΙΜ. κρίθηκε διαλυτή. Από τις 29 μονές του Ν. Λασιθίου μόνον 6 διατηρούνται. ΙΜ.Τοπλού (12 μοναχοί)

ΙΜ. Κρουσταλένιας (3 μοναχοί)

ΙΜ. Αρετίου (3 μοναχοί)

ΙΜ. Φανερωμένης (3 μοναχοί)

ΙΜ. Κρεμαστών (2 μοναχοί)

ΙΜ. Βιδιανής (2 μοναχοί) σύμφωνα με τη στατιστική Σταυράκη.

Οι τελευταίες μαρτυρίες για τη λειτουργία της Μονής προέρχονται από έγγραφα της 5ης και 6ης Σεπτεμβρίου 1900. Πρόκειται για εντάλματα πληρωμής προς τον ηγούμενο Σωφρόνιο και τον ιερομόναχο Κωνστάντιο. Μετά το Σεπτέμβριο του 1900 και πριν το Μάρτιο του 1991 οι μοναχοί εγκατέλειψαν το μοναστήρι, ύστερα από διαταγή του επισκόπου Τίτου Ζωγραφίδη. Πήραν μαζί και την κινητή περιουσία της Μονής, την ελαιοθλιπτική μηχανή και ό,τι άλλο ήταν περιττό να παραμείνει στο έρημο μοναστήρι. Με βαριά καρδιά έφυγαν από τη Μονή και εγκαταστάθηκαν στη Μονή Αρετιου.

Το 1907 η Μονή αναφέρεται, δίαλυμένη. Η οροφή της έμπαζε νερά και επισκευάσθηκε, όπως φαίνεται σε έκθεση του ηγουμένου Αρετίου Τιμοθέου Δηνέρη.

Από κει και μετά οι αναφορές είναι σπάνιες. Αργότερα εγκαταλείφθηκε εντελώς. Μια οικογένεια από το Καρύδι εγκαταστάθηκε στα έρημα κτίσματα.

Μετά την παραχώρηση πολλών κτημάτων στο Εφεδροταμείο και την εκποίηση άλλων, το κτιριακό συγκρότημα μετατράπηκε σε χώρο αυλισμού ζώων.

Κτηματική περιουσία – Μετόχια

Η Μονή διέθετε τεράστια ακίνητη περιουσία σ’ όλο το Μεραμπέλλο. Τα μετόχια και τα κτήματα που διατηρούσε ως το 1900, αποκαλύπτουν ένα καλά οργανωμένο μοναστήρι. Κτηματική περιουσία είχε η Μονή στην ευρύτερη περιφέρεια της Νεάπολης, στο Οροπέδιο Λασιθίου, στην περιφέρεια της Φουρνής, στα βόρεια παράλια του Μεραμπέλλου και αλλού. Κοντά στο χωριό Σέλλες σώζεται ακόμη η ονομασία ενός σπηλαίου ως “του Καρδαμουτζιώτη ο σπήλιος”.

Στο κτηματολόγιο των Μονών του Μεραμπέλλου (ασαφές και με πολλές ελλείψεις) αναφέρονται κτήματα στη θέση Κορναράκη Νικιθιανό, Ξερολίμνη της κοινότητας Λιμνών (3 στρεμ.), στην Αγία Πελαγία Λιμνών (3 στρεμ.), στην Αγία Παρασκευή Λατσίδας (8 στρεμ.), στη Βουλισμένη και την περιοχή του τέως Δ. Φουρνής.

Το 1875 μεγάλες εκτάσεις της μονής ενοικιάζονται σε ιδιώτες. Τη διαχείριση είχε η Δημογεροντία. Στο βιβλίο των ενοικιοφειλετών αναφέρεται ότι τα ακίνητα απέδιδαν (6ετής μίσθωση):

Μετόχι Αγίας Πελαγίας 8.000 γρ.

Περιοχή Χριστός και Σταυρός Φουρνής 2.351 γρ.

Μετόχι Ξενικού 6.660 γρ.

Κτήματα του Σκουρά 12.002 γρ.

Αγ. Γεώργιος “Μερόπαις” και Ρίζα στο Σκοινιά 14.010 γρ.

Περιοχή Παναγιάς Βρουχά 3.450 γρ.

Εκτός από τα αγροτικά ακίνητα είχε και περιουσία μέσα στο Καινούργιο Χωριό των Καρών (Νεάπολη). Το 1871 είχε μια μεγάλη κατοικία που με απόφαση του Δημ. Συμβουλίου κατεδαφίστηκε. Γράφει το σχετικό έγγραφο:

“…Η δαπάνη της της κατεδαφίσεως και περιφράξεως θέλει επιβαρύνει τη Μονή Καρδαμούτζας, προς ιδιοκτησίαν της οποίας θέλει μείνει η ανεγερθησομένη οικία”, έγραφε ο επίσκοπος Μελέτιος.

Κατά τα επόμενα χρόνια η Μονή φαίνεται να έχει στην ιδιο-κτησία της “ένα μαγαζίον” στη συνοικία Όλγας το οποίο νοίκιαζε το 1907 ο δερματέμπορος Δ. Ζουλινάκης και μια οικία κατά τη θέση της Αγ. Τριάδος.

Μονές – εξαρτήματα

Μέχρι το 1900 η Μονή είχε πέντε μικρά μοναστήρια-εξαρ- τήματα. Πιθανότατα είχε και δυο ακόμη, για τα οποία όμως δεν υπάρχουν επαρκείς πληροφορίες στα έγγραφα της Δημογεροντίας.

α) Μονή Αγίας Πελαγίας στις Λίμνες β) Ο Άγιος Ιωάννης ο Ξενικός στο Λούμα γ) Ο Άγιος Γεώργιος στο Σκοινιά δ) Ο Άγιος Ιωάννης στο Βρουχά ε) Η Παναγία στο Βρουχά

Ενώ στην ίδια Μονή ανήκαν πιθανότατα και τα παλιά μοναστήρια “Χριστός” και “Σταυρός της Φουρνής. Στα δύο τελευταία η Μονή είχε κτηματική περιουσία, δε διευκρινίζεται όμως, αν ανήκαν σ’ αυτή και οι ναοί.

Μετά τη διάλυση της Καρδαμούτζας, τα μετόχια της και κυρίως όσα περιείχαν κτιριακές εγκαταστάσεις, άρχισαν να ρημάζουν. Δεν υπήρχε πλέον η φροντίδα του ηγουμένου και των μοναχών. Η επιτροπή δεν μπορούσε να ελέγξει την τεράστια περιουσία που διαχειριζόταν. Τα κτίσματα των μετοχίων καταστρέφονται και ερημώνουν.

Η ΙΜ. Καρδαμούτζας πνευματικό κέντρο της περιοχής

Ο Κ. Ηλιάκης θεωρεί την ΙΜ. Καρδαμούτζας πνευματικό κέντρο της περιοχής. Μετά το 1860-70 δεν υπήρχαν εκεί αναλφάβητοι μοναχοί. Η φήμη που πλανιέται αόριστα στην περιοχή “ήτανε λέει κρυφό σκολειό”, απηχεί το αδιαμφισβήτητο ιστορικό γεγονός της λειτουργία^επίσημου σχολείου, ίσως κάποιου υποτυπώδους, τα μαύρα χρονια της σκλαβιάς.

Για να λειτουργήσει όμως σχολείο σ’ αυτό το μοναστήρι αριστερά πάνω: Μαγειρείο κάτω: Μία άλλη άποψη της Μονής

και όχι σε κάποιο γειτονικό, σημαίνει ότι εκεί υπήρχε το πνευματικό υπόβαθρο, που εξασφάλιζε τη λειτουργία του. Ίσως κάποιοι εγγράμματοι μοναχοί να είχαν κύκλους καλογεροπαίδων ή και κοσμικών και να τους μάθαιναν ανάγνωση και γραφή.

Το σχολείο αναφέρεται και στο αρχείο της Δημογεροντίας Λασιθίου. Στις 7/5/1884 ο επιστάτης των μοναστηριακών υποθέσεων Μεραμπέλλου συνέταξε αναφορά για τις επισκευές των σχολείων.

“Κατά διαταγή της Δημογεροντίας εξόδευσα τα εξής εις ελληνικά σχολεία…

Πρώτον 15 (πήχεις) κλάδα από Δ. Μαραγκάκη δια της Μονής Καρδαμούτζας… γρόσια 30”.

Στο ίδιο αρχείο υπάρχουν πολλές αναφορές στο Σχολείο της Καρδαμούτξας.

Σ’ αυτά ας προστεθεί και η μαρτυρία του αειμνήστου Μητροπολίτου Πέτρας Δημητρίου, που καταγόταν από το Καρύδι. Μετά το 1956 είχε δει μια σελίδα εκκλησιαστικού βιβλίου στην οποία “χειρ ασταθής” είχε γράψει το ελληνικό αλφάβητο με κεφαλαία και πεζά. “Ασταθές χέρι” όμως σημαίνει παιδικό. Ο ίδιος Ιεράρχης γνώριζε από αφηγήσεις ότι το σχολείο λειτουργούσε πολύ πριν την επανάσταση του 1866. Πόσο όμως λειτούργησε; Οποιαδήποτε εκτίμηση θα ήταν επισφαλής.

Στην ΙΜ. Τίμιου Σταυρού Καρδαμούτζας υπάρχει δωμάτιο χωρίς πόρτα, με ένα μόνο παραθύρι μικρό σαν φεγγίτη, μέσα από το οποίο έμπαιναν και έβγαιναν οι μαθητές. Το χώρο αυτό δείχνουν ακόμη οι γεροντότεροι κάτοικοι του χωριού, πληροφορία την οποία εγνώριζαν από παλαιότερη παράδοση από άλλους, και περιγράφουν όλο αυτό το ιστορικό “του σχολείου” λες και οι ίδιοι μαθήτευσαν σ’ αυτό.

Στην ΙΜ. Καρδαμούτζας το πρώτο σχολείο λειτούργησε ως αλληλοδιδακτικό. Κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1880 και στα επόμενα αναφέρεται ως Σχολείο Καρυδιού. Μετά την ίδρυση του σχολείου της Κυραπολίτισσας και την παρακμή της ΙΜ. Καρδαμούτζας, οι μαθητές του σχολείου φοιτούσαν στο ανώτερο Δημοτικό Σχολείο Κυραπολίτισσας μέχρι να ιδρυθεί οίκημα στο Καρύδι για να στεγάσει το σχολείο.

Αν λάβομε υπόψη μας πως, ό,τι ονομάζομε παιδεία του λαού εκείνα τα χρόνια τα δύσκολα, δεν εννοούμε παρά την εκκλησιαστική, τότε οι γέροντες-μοναχοί της ΙΜ. Καρδαμούτζας ήταν οι άνθρωποι που την καλλιέργησαν και την ανεπτυξαν. Δεν είχαν βέβαια πολύ σπουδαία μόρφωση, όμως οι γνώσεις τους επαρκούσαν για να φέρουν εις πέρας και “του δασκάλου” το έργο.

Οι μοναχοί μας εγνώριζαν “ότι χωρίς την παιδεία ο άνθρωπος αγριεύει. Δεύτερη εκκλησία το σχολείο για να θυμηθούμε τον Πατροκοσμά” αφού σκοπό έχει να οδηγήσει και αυτό στη γνώση του Θεού και την αδελφοποίηση των α­θρώπων.

Αρχιτεκτονικά στοιχεία

Η ΙΜ. Καρδαμούτξας έχει το σχέδιο ενός τυπικού ελληνορθόδοξου μοναστηριού με το μονόκλιτο καθολικό του να βρίσκεται στο κέντρο και τα κελιά με τα άλλα κτίσματα να αποτελούν ένα κλειστό σύνολο.

Η είσοδος της Μονής συναντάται από την ανατολική πλευρά, ενώ τα κελιά, οι αποθήκες καθώς και η μεγάλη αίθουσα καταλαμβάνουν το βόρειο, νότιο και ανατολικό τμήμα.

Τα προς βορρά ευρισκόμενα κελιά έχουν μια ιδιάζουσα αρχιτεκτονική με διπλές καμάρες και θόλο και ταιριάζουν πιστεύομε περισσότερο σε αρχιτεκτονικά σχέδια ενετικών δεξαμενών με θόλο. Υποστηρίζεται από διάφορους ερευνητές, πως οι υπάρχουσες ακόμη στον αύλιο χώρο στρογγυλές κτιστές πετροκολώνες, ανήκουν σε θολωτές ενετικές δεξαμενές.

Το μεγάλο σε έκταση μακρόστενο διαμέρισμα, η Τράπεζα των μοναχών, αποτελείται από τρία συνεχόμενα μεταξύ τους κλίτη θολωτά με τρεις καμάρες μπροστά στην κύρια είσοδο, πέτρινες λαξευτές, μεγάλης υπομονής και τέχνης, συγκοινωνεί δε προς το δεύτερο κλιτός με καμαρόπορτες. Το δεύτερο κλιτός, χωρισμένο στα δύο, συγκοινωνεί με εσωτερικό άνοιγμα-πόρτα και με άλλο, την είσοδο προς ανατολάς, ενώ το τρίτο κλιτός φαίνεται ότι έχει κτισθεί προγενέστερα και μάλλον πρόκειται για το καλύτερο κομμάτι του συγκροτήματος των κτισμάτων της Μονής, με πλούσια εσωτερική αρχιτεκτονική και αίθουσες πλάτους 5.30 μ. και 16 μ. μήκος.

αριστερά πάνω: Το Καθολικό της Μονής εξωτερικά

κάτω: Εξωτερικά το Ηγουμενείο. Δίπλα, η είσοδος της Τράπεζας

Τα κελιά των μοναχών στην ΙΜ. Τιμίου Σταυρού έχουν οικοδομηθεί γύρω από το κέντρο του αύλειου χώρΐου με πρόσοψη προς αυτόν και δε διαφέρουν αρχιτεκτονικά από τα κτίσματα των άλλων μονών της περιοχής. Στέγες επίπεδες με ξυλοδεσιές, για να στηρίζεται το σαντορινιό χώμα που εκάλυπτε τη στέγη, τοίχοι πετρόχτιστοι με τα δομικά υλικά της περιοχής.

Η προσοχή του επισκέπτη συγκεντρώνεται στον αύλειο χώρο σε τρεις ομβριοδεξαμενές που καθεμιά απ’ αυτές είχε διαφορετικό προορισμό σε ότι αφορά τη χρήση του νερού. Η μεσαία γέμιζε από τη στέγη του ναού και το νερό χρησιμοποιούνταν για τις ανάγκες των μοναχών. Άλλης στέρνας το νερό προοριζόταν για το πότισμα των ζώων της Μονής και την καθαριότητα. Τον ίδιο προορισμό είχε και η πρώτη στέρνα που βρισκόταν κοντά στην είσοδο της Μονής από το μέρος του δρόμου, δηλ. το πότισμα των δέντρων και των κήπων καθώς και το πότισμα των ζώων.

Στη διαδικασία του ποτίσματος των ζώων σημαντικό ρόλο

έπαιξε μια πέτρινη “γούρνα” που υπάρχει ακόμη πάνω στο μαντρότοιχο δίπλα στο στόμιο της στέρνας.

Στην ΙΜ. Τιμίου Σταυρού υπήρχε ακόμη το ελαιοτριβείο για την παραγωγή ελαιολάδου, φούρνος, σταύλος και άλλοι χώροι, επιδιορθώσεις των οποίων έγιναν γύρω στο 1885. Συνέχεια του καταπληκτικού κτίσματος της Τράπεζας -μπορο- στά από τα οικοδομήματα των λαϊκών επισκεπτών της μονής- υπάρχει κτίσμα το οποίο πρέπει να είχε δυο ορόφους απ’ ότι δείχνει πέτρινη σκάλα στη γωνία ανατολικά χωριζόμενο με τη συνηθισμένη καμάρα σε δύο άνισα μέρη κατά τη γνώμη του κ. Ηλιάκη. (βλ. περ. “ΝΕΑΡΧΟΣ” Η μονή Τ. Σταυρού Καρδάμούτζας Δεκ. 1989 τευχ. 7, σελ. 8).

Η τράπεζα της Μονής

Αναφερθήκαμε ήδη στο καταπληκτικό κτίσμα της Τράπε­ζας της Μονής με τη μεγαλοπρεπή κατασκευή που πραγματικά εντυπωσιάζει. Αρκεί μια επίσκεψη στη Μονή για να το διαπιστώσει κάποιος. Αποτελείται από τρία τόξα κατασκευασμένα από ντόπια γκρίζα μαρμαρόπετρα, στηριζόμενα σε τέσσερις τετραγωνικούς πεσσούς. Με αυτόν τον κατασκευαστικό τρόπο δημιουργούνται τρία τυφλά αψιδώματα που ζωντανεύουν τον απέναντι από την είσοδο βόρειο τοίχο της Τράπεζας.

Οι πεσσοί με κλασσική σύνθεση στη βάση τους, στον κορμό και στη στέγη τους (επίκρανο) είναι αληθινά αριστουργήματα αναλογίας, λεπτότητας και ακρίβειας στην εκτέλεσή τους.

Στην ανατολική πλευρά και κοντά στη ΝΑ. γωνία υπάρχει μία μικρή κόγχη και πιθανόν πρόκειται για θέση αναγνώστη-μοναχού, ο οποίος κατά την ώρα του δείπνου διάβαζε τις κατάλληλες περικοπές από τις θείες Γραφές, για συμπλήρωμα της υλικής τροφής με τροφή της ψυχής.

Η δυτική πλευρά της Τράπεζας φέρει το μεγάλο τζάκι του μαγειριού με συμπλήρωμα ενός μικρού φούρνου στη δεξιά του πλευρά. Λέγεται ότι η Τράπεζα οικοδομήθηκε κατά τη δεύτερη οικοδομική περίοδο της Μονής, όταν ηγούμενος αυτής ήταν ο Νεόφυτος Βαρτζάγκης (1620).

ΤΟ ΚΑΘΟΛΙΚΟ ΤΗΣ ΙΜ. ΤΙΜΙΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ

Το ιστορικό γεγονός της ύψωσης του Τιμίου Σταυρού

Ο μικρός ναός, το Καθολικό της Μονής όπως ονομάζεται είναι αφιερωμένος στον Τίμιο Σταυρό. Πανηγυρίζει τη 14η Σεπτεμβρίου, ημέρα κατα την οποία η εκκλησία μας τιμά την παγκόσμια Ύψωση του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού.

Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ο Μέγας κατά τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του, είχε να αντιμετωπίσει πολλούς εχθρούς κυρίως όμως τους τρεις άλλους αυτοκράτορες στους οποίους είχε δοθεί μέρος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Το 312 μΧ. ο Κωνσταντίνος έχοντας απέναντι του το πλήθος του στρατού του Μαξεντίου ο οποίος υπερείχε κατά πολύ του δικού του στρατού “κατελήφθη” από φόβο. Ενώ βρισκόταν σε δύσκολη ψυχολογική κατάσταση κατά το μέσον της Ημέρας είδε (του φανερώθηκε) στον ουρανό ένα φωτεινό σταυρό με τις λέξεις “Εν τούτω νίκα”. Τις λέξεις αυτές με το μονόγραμμα “X” έβαλε στη σημαία του προτρέποντας έτσι τους χριστιανούς να αγωνίζονται ηρωικά. Μετά το όραμα αυτό η νίκη του Κωνσταντίνου ήταν εύκολη. Ήταν όμως και η αφορμή για να κατανοήσει τη δύναμη του Εσταυρωμένου και να πιστέψει στον αληθινό Θεό. Γι’ αυτό έστειλε στα Ιεροσόλυμα τη μητέρα του, η οποία ήταν χριστιανή, με στόχο να βρει τον Σταυρό του Χριστού. Πράγματι η Αγία Ελένη βρήκε τον Τίμιο Σταυρό κρυμμένο μαζί με τους σταυρούς των ληστών, βρήκε επίσης και τα καρφιά με τα οποία είχαν καρφωθεί (τους ήλους). Επειδή η βασίλισσα δεν μπορούσε να ξεχωρίσει ποιος ήταν ο Σταυρός του Χριστού κατέφυγε στην αναζήτηση θαύματος. Ακούμπησε το Σταυρό σε μια νεκρή γυναίκα η οποία και αναστήθηκε. Οι δύο άλλοι σταυροί (των ληστών) δεν μπορούσαν να θαυματουργήσουν. Έτσι η βασίλισσα και η συνοδεία της προσκύνησαν και ασπάστηκαν τον Τίμιο Σταυρό.

Όταν ο λαός πληροφορήθηκε το γεγονός, ζητούσε να προσκυνήσει το Σταυρό, ήταν όμως αδύνατο να γίνει αυτό. Έτσι ζήτησε τουλάχιστον να τον δει, οπότε ο μακάριος ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων ανέβηκε στον άμβωνα και ύψωσε τον Τίμιο Σταυρό. Ο λαός βλέποντάς τον αναφωνούσε “Κύριε ελέησον”.

Όμως τον Τίμιο Σταυρό σαν λάφυρο έκλεψαν οι Πέρσες (εχθροί της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας) τους οποίους νίκησε ο αυτοκράτορας Ηράκλειος το 627 μΧ. και τους ανάγκασε να τον επιστρέψουν σε χριστιανικά χέρια. Ο ίδιος ο Ηράκλειος έφερε τον ελευθερωμένο Σταυρό στα Ιεροσόλυμα και στις 14 Σεπτεμβρίου του 629 τον έστησε πάνω στο Γολγοθά, εκεί όπου τον είχε τοποθετήσει τρεις αιώνες παλιότερα η Αγία Ελένη, η μητέρα του Μ. Κωνσταντίνου. Από τότε η εκκλησία γιορτάζει την “Ύψωση του Τίμιου Σταυρού”.

Η Μονή λοιπόν και με την επιλογή των κτητόρων της συνδέει τη θρησκεία με την ιστορία, δικαιώνοντας έτσι τη μετέπειτα πορεία και προσφορά της.

Το καθολικό της Μονής είναι μονόκλιτος ναός διαστάσεων 7.40 χ 3.50 και βρίσκεται στο κέντρο του κτιριακού συγκροτήματος του μοναστηριού. Όπως φαίνεται από τις αναθηματικές επιγραφές σε εικόνες το καθολικό ανακαινίσθηκε δύο φορές. Στην εικόνα της Παναγίας που βρίσκεται στην αριστερή πλευρά της θύρας του ιερού υπάρχει η επιγραφή: “αψια ΧΕΙΡ ΑΜΑΘΗ ΝΙΚΗΤΑ ΣΕΠΗ 1811”.

Δεξιά από την εικόνα της Παναγίας βρίσκεται η Εικόνα του Χριστού.

ίσως και ηγουμένου της Μονής. Ο Ιωσήφ Πατζούδης, γόνος γνωστής οικογένειας της Φουρνής, έζησε πιθανότατα το 1800.

Η εικόνα αυτή είναι χωρισμένη σε πέντε οριζόντιες ζώνες και η καθεμιά χωρίζεται σε τρία μέρη. Υπάρχουν σκηνές από το Μυστικό Δείπνο, το Νιπτήρα, την προσευχή, τη δίκη του Ιησού, τη Σταύρωση – την Αποκαθήλωση – την Ανάσταση.

Στην εικόνα της Σταύρωσης που φυλάσσεται στην επισκοπή αναφέρεται η χρονολογία 1881 ΜΝΗΣΘΗΤ ΚΕ ΤΗΣ ΔΟΥΛΗ ΣΟΥ ΠΑΡΑΣΚΟΠΟΥΛΑΣ ΜΑΡΙΑΣ ΜΕ ΤΙ ΤΟΥ ΣΥΖΥΓΟΥ ΑΥΓΗΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΠΑΤΖΑΝΑΚΙΤΕΚΝΟΝ ΤΟΥ Κ(ΑΙ) ΑΔΕΛ(ΦΩΝ) ΑΥΤΩΝ ΑΩΠΑ

Το σημερινό καθολικό, που συναντά ο επισκέπτης, οφείλει την ύπαρξή του στις προσπάθειες των ιερωμένων οι οποίοι πέρασαν από εδώ κατά καιρούς προσφέροντας εργασία. Όμως η αναστήλωση αυτού του σπουδαίου μνημείου απαιτεί ακόμη πολλή εργασία και προ πάντων χρήματα, που θέλομε να πιστεύομε ότι θα εξευρεθούν.

Το λιθόγλυπτο αγιοθύρι του Καθολικού

Τα αγιοθύριδα των Ιερών Ναών είναι αρκετά διαφωτιστικά για να αντιληφθεί κάποιος τις πλαστικές ικανότητες και τις καλλιτεχνικές αντιλήψεις των μαστόρων της περιοχής -πελεκάνων της πέτρας- της εποχής που δημιουργήθηκαν. Πιστεύομε πως ο καλλιτέχνης που αναλάμβανε αυτή τη διαδικασία των ανάγλυφων αγιοθύριδων ήταν υποχρεωμένος συνειδητά να γίνει ο εκφραστής της ορθόδοξης παράδοσης, προσδίδοντας το μικρό, το περιορισμένο σε διαστάσεις έργο του χαρακτήρα διδακτικό και θρησκευτικό.

Η κατάσταση, της ΙΜ. Τιμίου Σταυρού σήμερα

Όπως ήδη έχομε αναφέρει το 1900 η Μονή κρίθηκε διαλυτή από τον Καταοτατικό Χάρτη της Εκκλησίας της Κρήτης και παρά τη σημασία και το ρόλο που διαδραμάτισε δεν κατάφερε να επιβιώσει.

Έκτοτε και για περισσότερα από εκατό χρόνια η Μονή ήταν στο έλεος της φθοράς του χρόνου και των ανθρώπων, με αποτέλεσμα πολλά από τα κτίσματα να μετατραπούν σε χαλάσματα και σε αντικείμενα διαρπαγής.

Και όμως και στη διάρκεια της εγκατάλειψης της Μονής πνευματικοί άνθρωποι, οι οποίοι γνώριζαν πολύ καλά τη σημασία της και το ρόλο που μπορούσε να διαδραματίσει και σήμερα στην πνευματική ζωή της περιοχής, κάνουν προτάσεις για την αξιοποίησή της.

Στις 17/02/1947 ο αείμνηστος κοινωνιολόγος Γ. Βουρλάκης, καταγόμενος από το Καρύδι, απευθύνει, από τις Βρυξέλλες όπου διέμενε, επιστολή προς τη Σχολική Εφορεία Καρυδίου, η οποία ειχε αναλάβει την ανέγερση κτιρίου για το Σχολείο του Καρυδιού και είχε ζητήσει τη βοήθειά του.

Γράφει, λοιπόν, ο κ. Βουρλάκης ότι, ήδη από το 1928, είχε κάνει αίτηση προς τον Δεσπότη και τη Μοναστηριακή επιτροπή και είχε ζητήσει να λειτουργήσει σχολείο στην Καρδαμούτζα και η αίτηση του είχε γίνει δεκτή. Τώρα (17/02/1947) τους ζητά να επανέλθουν με νέα αίτηση και είναι βέβαιος ότι θα παραχωρηθεί η Μονή για τη λειτουργία Δημοτικού αλλά και Σχολών Δενδροκομίας και Μελισσοκομίας, καθώς θεωρεί ότι ο χώρος είναι ιδανικός για τη λειτουργία αυτών των Σχολών. Δυστυχώς αυτές οι προτάσεις δεν πραγματοποιήθηκαν.

Όπως φαίνεται ο Κύριος δεν είχε δώσει ακόμη τη συγκατάθεσή του για την επαναλειτουργία της Μονής, μέχρις ότου ήρθε το πλήρωμα του χρόνου και η πρωτοβουλία του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Πέτρας και Χερρονήσου κ. Νεκταρίου που έδωσε το “πράσινο φως” να ξεκινήσουν αναστηλωτικές εργασίες στη Μονή.

Αρχικά από τη 13η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων αποκαταστάθηκε ο ξενώνας της Μονής. Οι εργασίες όμως σταμάτησαν μέχρις ότου η ατομική πρωτοβουλία και συγκεκριμένα η προσφορά του Καρυδιανού συνταξιούχου θεολόγου, αποφοίτου της Θεολογικής Σχολής Χάλκης κ. Εμμ. Ζερβού, έδωσε στη Μονή το πολύτιμο ηλεκτρικό ρεύμα.

Ο κ. Εμμ. Ζερβός έχει βάλει σκοπό της ζωής του την αναστήλωση και επαναλειτουργία της Μονής και σε συνεργασία με το Μητροπολίτης Πέτρας, ανέλαβε πρωτοβουλίες για την ευαισθητοποίηση των κατοίκων των γύρω χωριών, οι οποίοι με τα πενιχρά οικονομικά τους μέσα ανταποκρίνονται.

Σήμερα ένα τμήμα της Μονής, ο ξενώνας και τέσσερα κελιά, έχουν αναστηλωθεί και γίνονται εργασίες για την αποκατάσταση της κεντρικής, ανατολικής, εισόδου.

Όμως για να αποκατασταθεί πλήρως και να αναδειχθεί αυτό το καταπληκτικό μνημείο, απαιτείται ακόμη πολλή εργασία και ισχυρή οικονομική ενίσχυση.

Επισκευή χρειάζεται ακόμα και το καθολικό της Μονής, γιατί η υγρασία το διαβρώνει καθημερινά και παρά το ότι έχει γίνει κάποια προσπάθεια με την αντικατάσταση του φθαρμένου τέμπλου από τον ιερομόναχο Δημήτριο Σταματάκη, που υπηρέτησε για σύντομο διάστημα τη Μονή, αρκετές εργασίες πρέπει να γίνουν ακόμη.

Τώρα η ΙΜ. Τιμίου Σταυρού δυστυχώς δεν έχει μοναχούς, Καταβάλλονται προσπάθειες από τον Μητροπολίτη Πέτρας κ. Νεκτάριο να εξευρεθούν νέοι αδελφοί με νέες ιδέες και ορίζοντες, αλλά υπάρχει μεγάλη δυσκολία λόγω του ότι στην κοινωνία του 21ου αιώνα το πνεύμα της μοναστικής ζωής έχει ατονίσει και οι άνθρωποι αντί να συσπειρώνονται γύρω από την Εκκλησία απομακρύνονται απ’ αυτήν.

Εσείς πάντως πιστεύομε ότι το μοναστήρι αυτό θα ξαναβρεί το δικό του ρυθμό και δρόμο, αυτόν που άφησε τον περασμένο αιώνα και θα είναι ευχής έργο να περπατήσει και πάλι, ξανασυνδέοντας έτσι παρελθόν αιώνων με ένα καινούργιο μέλλον, που να έχει απόλυτη σχέση με τη δική του λειτουργική ζωή, τη ζωή της μοναχικής αδελφότητας.

Οι πληροφορίες αντλήθηκαν από το βιβλίο του Εμμ. Κ. Ζερβού.

Έργο εξωφύλλου: ΠΜ. Πατεράκη Μακέτα εξωφύλλου: Νίκος Ντρετάκης Φωτογράφισα: Χαρά Μαρκάκη

Φιλολογική Επιμέλεια: Κουναλάκη Νίκη & Αποστολάκη Μαίρη Στοιχειοθεσία: Ελευθερία Μαυρογιάννη Εκτύπωση: ΤΥΠΟΚΡΕΤΑ ΒΙΠΕ. Ηράκλειου.

Α’ Έκδοση: Αύγουστος 2007

Αν σας άρεσε η δημοσίευση δηλώστε ότι σας αρέσει, ευχαριστώ.