Ιερά Μονή Παναγίας Μαυριώτισσας

Η Μονή γιορτάζει στης 23 Αυγούστου και είναι ανδρική μονή.

Η ΘΕΣΗ

Τέσσερα περίπου χιλιόμετρα μακριά από τήν πόλη, σχεδόν στά μισά του στενού ασφαλτοστρωμένου δρό­μου πού κάνει τό γύρο τής χερσονήσου τής Καστοριάς, βρίσκεται τό μοναστήρι τής Παναγίας τής Μαυριώτισσας. Ή τοποθεσία μέ τά πανύψηλα πλατάνια πλάι στίς όχθες τής λίμνης είναι μαγευτική. Εκτός από τό καθο­λικό τής Παναγίας καί τό παρεκκλήσι τού Αγ. Ιωάν­νη, σώζονται ακόμα σήμερα άπ’ τό παλιό μοναστήρι μερικά κελλιά, τό ήγουμενείο καί τό κωδωνοστάσιο.

ΙΔΡΥΣΗ – ΟΝΟΜΑΣΙΑ

Μέχρι πρόσφατα έπικρατοϋσε ή άποψη πώς ή μονή τής Μεσονησιώτισσας όπως παλιά ονομαζόταν ή Μαυριώτισσα, είχε ιδρυθεί από τό βυζαντινό αύτοκράτορα Αλέξιο Α’ Κομνηνό (1081-1118). Τελευταία, μέ αφορ­μή τή νέα καί κάπως αμφίβολη ανάγνωση τής έπιγραφής πού συνοδεύει τό μοναχό πού βρίσκεται στά πόδια τής Πλατυτέρας, προτάθηκε νέα χρονολόγηση τού κα­θολικού στά χρόνια τού Ρωμανού Δ’ Διογένη (1068- 1071). Πιο πιθανή πάντως φαίνεται ή πρώτη άποψη, δη­λαδή πώς τό μοναστήρι ιδρύθηκε από τόν ’Αλέξιο Α’ στό χώρο ακριβώς όπου είχαν αποβιβαστεί τά βυζαντι­νά στρατεύματα τά όποια πολιόρκησαν τήν Καστοριά τό 1083 γιά νά έκδιώξουν τούς Νορμανδούς πού κατεί­χαν τότε τήν πόλη. Σ’ αύτή τήν έποχή πρέπει νά ανή­κουν ό ανατολικός καί ό δυτικός τοίχος τού καθολικού καθώς καί ό νότιος τού νάρθηκα. Οι ύπόλοιποι τοίχοι ο­φείλονται σέ μεταγενέστερες ριζικές έπισκευές (Σχ. 1).

Επιδιορθώσεις τού καθολικού έγιναν στίς αρχές τού 13ου αί., όπότε προστέθηκε στή νότια πλευρά του, έξω από τό νάρθηκα, ένα ανοιχτό προστώο. ρί έργασίες αυ­τές θά πρέπει όπωσδήποτε νά είχαν τελειώσει πριν από τό 1265, γιατί ή χρονολογία αύτή συνοδεύει ένα χάραγ­μα πού βρίσκεται στό προστώο, στήν έξωτερική έπιφάνεια τού νότιου τοίχου τού νάρθηκα, καί καταγράφει έ­να μετεωρολογικό φαινόμενο τού έτους 1265.

Στά τέλη τού 14ου αί. ή Καστοριά βρισκόταν υπό τήν κυριαρχία τών Σέρβων. ’Έγγραφο τού 1385 μνημο­νεύει, πώς ό γαμβρός τού Ραδοσλάβου Χλαπένου, Νικό­λαος Bagas Baldovin αφιέρωσε τό μοναστήρι τής Μεσονησιώτισσας στή Μ. ‘Αγ. Παύλου τού ‘Αγ. ’Όρους. Στό ίδιο έγγραφο άναφέρεται, ότι ό Ραδοσλάβος Χλαπένος κατέβαλε τά έξοδα γιά νά γίνουν, ίσως λίγα χρόνια νωρίτερα, έκτεταμένες έπισκευές στό μοναστήρι καί ότι άκόμα τού αφιέρωσε κτήματα πού βρίσκονταν στήν πόλη καί στά περίχωρα.

Τό σημερινό όνομα, Μαυριώτισσα, τό πήρε ή μονή κατά τά μέσα του 17ου αί. από τό γειτονικό χωριό Μαύροβο, τό όποιο στό ίδιο έγγραφο τοϋ 1385 μνημονεύεται ώς χωριό τοϋ «Μαύρου». Επίσης σ’ ένα έγγραφο τού 1643 άναφέρεται ώς «μονή Κρεπενίτισσας» από τό γει­τονικό χωριό Κρεπενή, όπου τό μοναστήρι είχε σημαντι­κή κτηματική περιουσία.

Ή μονή πρέπει νά γνώρισε τή μεγαλύτερή της ακμή στό β’ μισό τοϋ 13ου αί., έποχή στήν όποια ανήκουν με­ρικές «ένθυμήσεις» πού είναι χαραγμένες πάνω στίς τοι­χογραφίες τής έξωτερικής πλευράς τοϋ νότιου τοίχου τοϋ νάρθηκα.

Στά μέσα τοϋ 16ου αί. προστέθηκε δίπλα στό καθο­λικό τό παρεκκλήσι τοϋ Άγ. ’Ιωάννη τοϋ Θεολόγου, τό όποιο τοιχογραφήθηκε στά 1552 από τό ζωγράφο Εύ- στάθιο ’Ιακώβου, πρωτονοτάριο ’Άρτας (Σχ. 1).

’Από τον κώδικα τής Μητρόπολης Καστοριάς, πού φυλάγεται στήν Εθνική Βιβλιοθήκη, πληροφορούμαστε, πώς παρά τή μεγάλη κτηματική περιουσία πού είχε ή μονή στήν απέναντι όχθη τής λίμνης στήν περιοχή τής Κρεπενής, πολλές φορές εύσεβείς Καστοριανοί τής έκα­ναν σημαντικές χρηματικές δωρεές (όπως ό Μανωλά- κης Γεωργίου τό 1683) κι ακόμα, ότι τό 1684 μέ πα­τριαρχικό γράμμα τής αφιερώθηκαν μερικά χωριά τής περιοχής.

 ΤΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙ ΤΟΥ ΑΓ. ΙΩΑΝΝΗ
TOY ΘΕΟΛΟΓΟΥ

Τό παρεκκλήσι τοϋ ‘Αγ. Ιωάννη του Θεολόγου, πού, όπως έχουμε σημειώσει, είναι προσκολλημένο στή νότια πλευρά τοϋ καθολικού τής Παναγίας, έχει κτιστεί στά χρόνια τής τουρκοκρατίας. Ώς βόρειός του τοίχος έχει χρησιμοποιηθεί ό νότιος τοίχος τοϋ καθολικού.

 ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

’Ανήκει στήν κατηγορία των μονόχωρων ναών. Ανατολικά φέρει ήμικυκλική άψίδα πού έγγράφεται στόν τοίχο τού μνημείου. Εγγεγραμμένη στόν ανατολικό τοί­χο είναι καί ή μικρότερη ήμικυκλική κόγχη τής Πρόθε­σης (Σχ.Ί).

Τό μνημείο, έπειδή βρίσκεται έν έπαφή μέ τό καθο­λικό τής Παναγίας, καλύπτεται μέ μονόρριχτη στέγη, πού παρόλο πού δέν είναι έξ όλοκλήρου ή παλαιά, κα­τέχει τή θέση τής αρχικής.

Στό βόρειο τοίχς> υπάρχουν τρία μικρά τοξωτά ά- νοίγματα πού χρησίμευαν γιά τό φωτισμό του καθολι κοϋ τής Παναγίας. Στό νότιο ύπάρχουν δύο παράθυρα (πλ. 0,70 μ.) καί δύο στενές φωτιστικές θυρίδες.

Ή θύρα του παρεκκλησίου βρίσκεται στό δυτικι τοίχο. Μέ τρεις βαθμίδες όδηγεϊ στό ναό τού όποιου τό δάπεδο είναι χαμηλότερα από τή στάθμη τού έδάφους εξωτερικά πάνω από τό ύπέρθυρο υπάρχει άβαθή< κόγχη, όπου είκονίζεται ό άγ. ’Ιωάννης ό Θεολόγος Στά δυτικά ή στέγη σχηματίζει ύποτυπώδες στέγαστρι πού προφυλάσσει τίς τοιχογραφίες από τά νερά τής βροχής.

Ή τοιχοδομία είναι άργολιθοδομή μέ όριζόντιες και τά διαστήματα ξυλοδεσιές.

 Η ΚΤΙΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΓΡΑΦΗ

Πάνω από τό ξύλινο ύπέρθυρο, στήν έσωτερική παρειά τού δυτικού τοίχου, βρίσκεται ή έξης πολύ φθαρμέ­νη σήμερα κτιτορική έπιγραφή:

Ό πάνσ[ε]πτος ούτος καί θειος ναός τού ύπ[ερ]ενδόξου αποστόλου καί/εύαγγελιστοϋ Ίωάννου τού Θεολόγου οίκοδομήθη έκ βάθρων/καί ίστορίθη διά έξόδου κυροϋ Θεόδωρου τού …οικατζη/σύν τή συμβίου αύτού Μη-λ-ας θυγατρός Νικολάου -—/ 5. εις ψυχικήν αύτών σ(ωτηρί)αν: αμήν, καί εϋρωσι βο/ηθόν τόν άγιον έν τή ήμέρα τής κρίσεως: έτους ζξΦ/μηνί Αύγούστω: Ηδιά χειρών αναξίων, ίστορίθη, Ευσταθίου Ίακώβου/καί πρωτονοταρίου Άρτης: ^_ καί δόξα-τω άληθινώ θ(ε)ώ.

Ό ναός, όπως βγαίνει από τήν επιγραφή, Ιδρύθηκε τό 1552 μέ έξοδα κάποιου Θεοδώρου τοΰ όποιου τό έπώνυμο δέν είναι δυνατό νά διαβαστεί. Τοιχογραφήθηκε δέ από τό ζωγράφο Εύστάθιο ’Ιακώβου, πρωτονοτάριο Άρτης. Ό ίδιος τό 1536/7 είχε φιλοτεχνήσει τίς τοιχο­γραφίες τοϋ Ιεροΰ Βήματος τοΰ καθολικού τής μονής τής Παναγίας Μολυβδοσκέπαστης στήν Ήπειρο.

ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ

Γενικά

Ό ναΐσκος, όπως διαπιστώνει ό επισκέπτης, είναι κατάγραφος μέ τριχογραφίες, πού καλύπτουν καί τήν εξωτερική ύψη τοΰ δυτικοΰ τοίχου. Είναι διατεταγμένες σέ ζώνες καί χωρίζονται μεταξύ τους μέ έρυθρή ταινία. Φθορές φέρουν μερικές παραστάσεις τοΰ νοτίου τοίχου, ένώ όσες βρίσκονται στήν κατώτατη ζώνη είναι σχεδόν έντελώς απολεπισμένες. Ή καταστροφή τών προσώ­πων των χαμηλότερα είκονιζομένων μορφών οφείλεται στή μανία τών άλλοδόξων, οί όποιοι στις εξωτερικές τοιχογραφίες χάραξαν μέ οξύ έργαλεΐο κείμενα ποιητι­κά ή αισθησιακά σέ αραβική γλώσσα.

Το κείμενο αντλήθηκε από το βιβλίο του Γεωργίου Γούναρη, το οποίο πωλείται στην Μονή με τίτλο Η Παναγία Μαυριώτισσα της Καστοριάς.