Σημαντικά ιστορικά στοιχεία μέσα από το χωριό Σμάρι

11 Φεβρουαρίου 202117 Μαρτίου 2022 Ιστοσελίδα Ποικίλης Ύλης

Το είδαν: 2.624

Τα αρχαιολογικά ευρήματα του Σμαρίου, ιδιαίτερα στην κορυφή «Τρουλί» του Προφήτη Ηλία, καταδεικνύουν με σαφήνεια ότι η περιοχή κατοικείται εδώ και χιλιάδες χρόνια. Η παλαιότερη αναφορά του χωριού Σμάρι, σύμφωνα με τον Στέργιο Σπανάκη στο βιβλίο του «Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων», αναφέρεται σε έγγραφο του 1375 του Δουκικού Αρχείου του Χάντακα. Τέσσερα χρόνια μετά, το 1379, σε έγγραφο που φυλάσσεται σε βιβλιοθήκη της Ιταλίας, αναφέρεται ο G. Dokiano από το χωριό Διαβάίδέ, ο οποίος χτύπησε στο μέτωπο τον G. Galopulo από το χωριό Σμάρι.

Λίγο αργότερα, στα 1400, ο Ιωσήφ Βρυέννιος σε επιστολή του μετά την επάνοδό του στην Κωνσταντινούπολη αναφέρει μεταξύ άλλων ότ …αντί το Σμάρι ορώ τον Ιπππόδρομον… Είναι γνωστό από το Νικόλαο Τωμαδάκη, (έχει δημοσιευτεί η εργασία του στο περιοδικό Κρητικά Χρονικά, τόμος Β’), ότι ο Ιωσήφ Βρυέννιος επέλεξε σαν τόπο κατοικίας του την περιοχή «Προφήτης Ηλίας» του χωριού.

Στο Σμαριανό κάμπο υπάρχει και ο βυζαντινός ναός του Αγίου Γεωργίου με κτητορική επιγραφή του έτους 1321 η οποία μας κάνει γνωστό ένα ακόμη όνομα (Σμαριανού) του Λέοντα Σαραντά.

Μία περίοδος της Σμαριανής ιστορίας είναι εκείνη των νεώτερων χρόνων.

Σ’αυτήν την ενότητα ανήκουν :

Η Μεγάλη Ελληνική Επανάσταση 1821-1828

Οι Επαναστάσεις των Κρητών κατά των Τούρκων με μοναδικό σκοπό και στόχο

την ΕΝΩΣΗ της Κρήτης με την Ελλάδα (1841,1858,1866-69,1878,1881,1889,1896-1897).

Η Αυτονομία της Κρήτης – Κρητική Πολιτεία (1898-1913)

Ο Μακεδονικός Αγώνας 1905-1909
Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913
Η Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα 1913

Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος 1914-1918

Η Μικρασιατική Εκστρατεία 1919-1922

Ο Ελληνοίταλικός Πόλεμος 1940-1941

Η Μάχη της Κρήτης 1941

Η Κατοχή και η Αντίσταση 1941-1944

Ο Εμφύλιος Πόλεμος 1947-1949.

Το κείμενο με τις παλιές φωτογραφίες αντλήθηκαν από το βιβλίο: Από το σμάρι με τιμή και δόξα. Στους αγωνιστές της Ελευθερίας και της Εθνικής Αντίστασης Πολιτιστικός Σύλλογος Σμαρίου 13 Ιουλίου 2008. Ευγενής χορηγία Τυροκομείου Αδελφών Καλογεράκη στη μνήμη του αδελφού τους Γιάννη Εμμ. Καλογεράκη που έφυγε τόσο νωρίς. Κείμενα-Φωτογραφίες Γιώργος Α. Καλογεράκης. Δάσκαλος-Ιστορικός Ερευνητής.

Η συμβολή του χωριού Σμάρι σ’αυτές τις επιμέρους περιόδους και οι θυσίες των Σμαριανών μέσα από ανέκδοτα έγγραφα, φωτογραφίες και μαρτυρίες παρουσιάζονται σ’αυτό το έντυπο. Ένα έντυπο που εκδίδεται μετά την απόφαση του Πολιτιστικού Συλλόγου και τη συμμετοχή όλων των κατοίκων του χωριού, στην ανέγερση μνημείου πεσόντων Σμαριανών, στην ιστορική πλατεία της «Ρουσάς».

Προσωπικά νιώθω ιδιαίτερη τιμή που συμβάλω σ’αυτήν την προσπάθεια του Πολιτιστικού Συλλόγου Σμαριού, την ανάδειξη της τοπικής ιστορίας του χωριού και την μετάδοσή της μ’αυτόν τον τρόπο στις νεώτερες γενιές.

Ελληνική Επανάσταση 1821-1828

Για τα θύματα της περιοχής μας, αλλά και της Κρήτης γενικότερα, στην διάρκεια των χρόνων της Μεγάλης Ελληνικής Επανάστασης, από το 1821 ως το 1828, δεν υπήρχαν μέχρι τώρα αρκετά στοιχεία.

Αυτό το κενό ήρθε να συμπληρώσει το βιβλίο «Κώδικας Θυσιών» που εκδόθηκε πρόσφατα από τέσσερις Πανεπιστημιακούς (Βασίλης Δημητριάδης, Ελένη Καραντζίκου, Πηνελόπη Φωτεινού, Χρυσούλα Χριστοδουλάρα). …πρόκειται (λένε οι συγγραφείς), για ένα ιεροδικαστικό κατάστιχο μεγάλο μέρος του οποίου καλύπτει η καταγραφή των ονομάτων και των περιουσιακών στοιχείων των χριστιανών κατοίκων της Ανατολικής Κρήτης που εκτελέστηκαν, αιχμαλωτίστηκαν ή διέφυγαν κατά την διάρκεια της επανάστασης του 1821 και οι περιουσίες τους δημεύτηκαν από το οθωμανικό δημόσιο. Αργότερα αποδόθηκαν στους κληρονόμους που παρουσιάστηκαν σύμφωνα με το περιεχόμενο φερμανιού που εκδόθηκε με τη μεσολάβηση του ιεροδικείου, με μπουγιουρντί του σερασκέρη πασά και σφραγισμένη βεβαίωση…

Αυτό το τούρκικο κατάστιχο βρίσκεται στην Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου και μεταφράστηκε από τους πιο πάνω Πανεπιστημιακούς.

Από τον «Κώδικα» ο μεγαλύτερος αριθμός θυμάτων αποδίδεται στην επαρχία Πεδιάδος. Τα θύματα σύμφωνα με τον «Κώδικα» κατά επαρχία είναι:

Τέμενος 415

Πεδιάδα 964

Μαλεβίζι 818

Μεραμπέλο 359

Ρίζο 213

Μονοφάτσι 429 Καινούριο 509 Πυργιώτισσα 126

Λασίθι 97

Σητεία 322

Ιεράπετρα 177

Στην επαρχία Πεδιάδος από τα 964 θύματα, τα 248 ανήκουν στον Δήμο Καστελλίου. Αποδεικνύεται έτσι ότι ο τόπος μας είχε, όχι μόνο ενεργή συμμετοχή στην επανάσταση του 1821, αλλά πλήρωσε και βαρύ τίμημα. Στο χωριό ΣΜΑΡΙ αναφέρονται 23 θύματα.

Τα ονόματα των θυμάτων του χωριού Σμάρι

Παναγιώτης (έφυγε), σπίτι 1 χωράφια 7, αμπέλια 2
Εξωμότης Χαλίλ (έφυγε), σπίτι 1, χωράφια 3, αμπέλι 1
Εξωμότης Μπεκράν (έφυγε), σπίτια 2, χωράφια 7, αμπέλι 1
Εξωμότης Μπεκίρ (έφυγε), σπίτι 1, χωράφια 3, αμπέλι 1/2
Εξωμότης Μουσταφά από Ρέθυμνο (έφυγε), σπίτι 1, χωράφια 6
Ανδ(ου)ρουλής (έφυγε), σπίτι 1, χωράφια 4, αμπέλι 1 εξακριβώθηκε ότι ο Σταμάτης είναι γιος του και δόθηκαν σ’αυτόν.
Γιώργης Καράδος ή Καρούζος (έφυγε), σπίτι 1, χωράφια 3, αμπέλι 1
Δημήτρης Σκαρδέμας (έφυγε), σπίτι 1, χωράφια 2, ελιές 2
Παπάς Νικολής (έφυγε), σπίτια 2, χωράφια 9, αμπέλια 3, ελιές 10

με μπουγιουρντί και έγγραφο γνωστοποίησης αφέθηκαν στον αδελφό του Παπα-Γιάννη.

Γιάννης Γουβιανός (πέθανε),

στο γιο του θείου του σπίτια 2, χωράφια 2, ελιές 4, αμπέλια 2

Γιώργης Σβούρος (πέθανε), στον αδελφό του σπίτια 2, χωράφια 2, αμπέλι 1/2
Γιάννης Σβοΰρος (πέθανε) στο γιο του χωράφι 1, αμπέλι 1
Μαρής (πέθανε), στους γιους του σπίτι 1, χωράφια 4, αμπέλια 2, ελιές 2
Νιζολής Τζενάζης (πέθανε), στον αδελφό του σπίτια 2, αμπέλι 1, ελιά 1
Νιζολής Λαράτζος (Λαρέντζος;) (πέθανε),

στην κόρη του σπίτια 2, χωράφια 10, αμπέλια 2

Δημήτρης Κασσαμώτης (πέθανε),

στο γιο του σπίτια 2, χωράφια 3, αμπέλια 2 και 1/2, ελιά 1

Μανόλης Μίτζος (πέθανε),

στην σύζυγο και τον αδελφό του σπίτι 1, χωράφια 3 και 1/2, αμπέλι 1 και 1/2

Γιώργης Αντωνάζης (πέθανε),

στην αδελφή του σπίτι 1, χωράφια 3 χαι 1/2, αμπέλι 1, ελιά 1

Γιώργης Κασσαμώτης (πέθανε) στην χόρη χαι τη σύζυγό του σπίτι 1, χωράφια 4, ελιά 1
Μανόλης Κασσαμώτης (πέθανε), στο γιο του αδελφού του σπίτι 1, χωράφια 4, ελιά 1
Γιάννης Λαστούδος (πέθανε), στις αδελφές του σπίτια 2, χωράφια 3 χαι 1/2
Μισελής Τζενάδος (πέθανε) στους γιους του χωράφια 3, αμπέλι 1
Πελαγιά σύζυγος Καρναχάρη (πέθανε), στο γιο της σπίτι 1, χωράφια 3, αμπέλι 1/4

Παρατηρήσεις

Η αναφορά έφυγε δίπλα στο όνομα, εννοεί ότι ο αναφερόμενος εγκατέλειψε την Κρήτη με άγνωστο προορισμό. Η αιτία της εγκατάλειψης ήταν ότι πήρε ο ίδιος μέρος στην Επανάσταση και μετά τη λήξη της δεν ήταν δυνατόν να παραμείνει στο νησί.

Η αναφορά πέθανε εννοεί ότι ο αναφερόμενος πέθανε εξ’αιτίας της επανάστασης, είτε σαν βαρύς τραυματίας είτε από τις κακουχίες του αγώνα, είτε πάνω στα απόκρημνα βουνά.

Πρέπει να σημειώσω εδώ ότι σύμφωνα με τους συγγραφείς της μετάφρασης του «Κώδικα», οι Τούρκοι ενδιαφέρονταν μόνο για όσους από τους χριστιανούς χάθηκαν κατά την επανάσταση του 1821 και είχαν περιουσίες για να τις δημεύσουν. Αν κάποιος δεν είχε περιουσία, δεν τον συμπεριλάμβαναν στον κατάλογο. Επίσης δεν έγραφαν τα μέλη της οικογένειας του τα οποία κι αυτά μπορεί να είχαν σκοτωθεί, ή χαθεί, ή αιχμαλωτιστεί, ή πεθάνει, ή είχαν φύγει κατά την διάρκεια της επανάστασης. Το ενδιαφέρον τους ήταν αποκλειστικά για τους ιδιοκτήτες των κτημάτων.

Γι’αυτό ακριβώς τον λόγο τα θύματα του χωριού Σμάρι (όπως και όλων των άλλων χωριών της κατάστασης ), δεν θα ήταν μονάχα όσα αναγράφονταν, αλλά πολύ περισσότερα.

Συνολικά κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Ελληνικής Επανάστασης 1821-1828 πέθαναν τουλάχιστον 14 Σμαριανοί (μεταξύ αυτών και μία γυναίκα) και αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν για πάντα το χωριό 9 κάτοικοι. Δημεύτηκαν 23 περιουσίες από τις οποίες επιστράφηκαν 16.

Από τα ονόματα του καταλόγου μαθαίνουμε για δύο ιερείς του Σμαρίου, τον Παπά Νικολή που εγκατέλειψε το χωριό του και τον αδελφό του Παπα-Γιάννη.

Ακόμη για τα τρία αδέλφια που πέθαναν, το Γιώργη, Μανόλη και Δημήτρη Κασσαμωτη.

Οι τέσσερις εξωμότες Σμαριανοί Χαλίλ, Μουσταφά, Μπεζράν και Μπεζίρ, μετανιώνοντας προφανώς για την πράξη τους να αλλάξουν πίστη, (δεν γνωρίζουμε τους λόγους για τους οποίους αναγκάστηκαν να το κάνουν), πήραν μέρος στην Επανάσταση στο τέλος της οποίας αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν κι αυτοί το χωριό τους Σμάρι.

Τέλος αξίζει να μνημονεύσουμε την ΠΕΛΑΓΙΑ μια ηρωίδα γυναίκα του Σμαρίου που έδωσε τη ζωή της για την Τιμή και τη Λευτεριά του τόπου μας.

ΣΑΒΒΑΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΑΚΗΣ

Λίγα στοιχεία γνωρίζουμε για το Σάββα Χαραλαμπάκη, τραυματία των τουρκικών πολέμων.

Ο Σάββας Χαραλαμπάκης παντρεύτηκε από το Σμάρι την Ευφροσύνη ή Αυγιωνιά. Η μητέρα του Δημητρίου Δαβίδ Δαβάκη ή Κουρείου ήταν αδερφή του Σάββα Χαραλαμπάκη. Πήρε μέρος στις τελευταίες Επαναστάσεις κατά των Τούρκων όπου τραυματίστηκε στη μάχη της Επισκοπής, 17 Ιανουάριου 1897.

Στα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας υπηρέτησε ως αγροφύλακας. Δεν απέκτησε παιδιά με τη γυναίκα του. Γνωρίζουμε ότι πούλησε όλη την περιουσία του και πέθανε στη ζητιανιά, (διακονιάρης), στη Γεωργιούπολη Χανιών και τάφηκε εκεί.

Το έτος 1903 κατετάγη από τα αρμόδια όργανα της Κρητικής Πολιτείας ως δικαιούχος βοηθήματος όπως διαβάζουμε στην Επίσημη Εφημερίδα της Κρητικής Πολιτείας.

Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1896 ΚΑΙ ΟΙ ΣΜΑΡΙΑΝΟΙ

Το 1890 Κρήτες φοιτητές του Πανεπιστημίου Αθηνών, (μεταξύ των οποίων και ο Καστελλιανός γιατρός Αθανάσιος Ζητάκης), ιδρύουν στην Αθήνα τον Ιερό Λόχο των Ανατολικών Επαρχιών της Κρήτης. Σκοπός του Λόχου ήταν η ελευθερία της σκλαβωμένης πατρίδας των φοιτητών, της ηρωικής Κρήτης. Στον Αξιωματικό του Ελληνικού Στρατού Ιωάννη Νταφώτη από το χωριό Αβδού Πεδιάδος ανατέθηκε η εκγύμναση του Ιερού Λόχου. Ο ίδιος ανέλαβε και τη διοίκησή του.

Έξι χρόνια αργότερα, αρχές Ιουλίου 1896, ο Ιωάννης Νταφώτης με το πλοίο του Σφακιανού Ν. Μαλανδράκη, μαζί με Έλληνες εθελοντές και Κρήτες καθώς και οπλισμό αποβιβάζεται στη Μίλατο. Ο Ιερός Λόχος μετονομάζεται σε Τάγμα Επιλέκτων Κρητών (Τ.Ε.Κ.) με Διοικητή τον Ιωάννη Νταφώτη.

Ο Ιωάννης Νταφώτης ξεκίνησε έτσι την Επανάσταση του 1896 στις Ανατολικές Επαρχίες της Κρήτης η οποία κράτησε λίγους μήνες και έληξε χωρίς την πολυπόθητη λευτεριά του νησιού και την Ένωσή του με την Ελλάδα. Ο Κωνσταντίνος Τζανακάκης, Υπασπιστή του Τάγματος Επιλέκτων Κρητών από το χωριό Ποταμιές Πεδιάδος, βρισκόταν συνεχώς δίπλα στο Διοικητή του. Στο ημερολόγιό του κατέγραψε όλα τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν τους λιγοστούς μήνες που κράτησε η Επανάσταση.

Από το Ημερολόγιο του Κωνσταντίνου Τζανακάκη, (το οποίο φυλάσσεται στο Αρχείο του Ιστορικού Μουσείου Κρήτης Ι.Μ.Κ), είναι τα παρακάτω αποσπάσματα που αφορούν και το χωριό Σμάρι (ή Ασμάρι) όπως το αναφέρει ο Τζανακάκης:

…μέχρι της 5μ.μ. διήρκεσεν αυτό το θλιβερόν θέαμα οπότε πλέον είχε λήξη και η υποχρέωσις ημών και απελυτρώθημεν των βασάνων της πείνης της δίφης και του κόπου και διηνθύν – θημεν εις το Μοναστήρι όπου απεφασίσαμεν να μείνομεν και την επαύριον να μεταβώμεν εις τον Προφήτη Ηλίαν παρά το χωρίον Ασμάριον όπου ηθέλαμεν καταστήση το στρατόπεδον. Ένεκα δε του πλήθους των ξένων οίτινες κατέλυον εις το μοναστήρι δεν ηδυνήθη να ανταποκριθή όπως έπρεπεν εις τας απαιτήσεις και οι καλόγηροι ευρίσκοντο εις δύσκολον θέσιν και ημείς δεν ηδυνάμεθα να φάγωμεν φαγητόν να χορτάσωμεν, έκαστος όπως ηδύνατο οικονομείτο άλλος με τυρί άλλος με εληές άλλος με φαγητόν και άλλος άλλως.

Εκοιμήθημεν την εσπέραν ταύτην κατευχαριστημένοι δια το λαμπρόν αποτέλεσμα όπερ επέφερεν η παρουσία μας και δεν ήνοιξε μύτη Χριστιανού ενω άλλως θα ηριθμούντο πολλά θύματα ιδίως δε ευχαριστούμεθα διότι ελάβομεν ευκαιρίαν να δείξωμεν εις τους βαρβάρους εχθρούς μας ότι δεν είμεθα αιμοβόροι αλλά το δικαίωμά μας το ζητοϋμεν τιμίως και δια της καλώς εννοουμένης ανδρείας μας εν γένει δε είμεθα ευχαριστημένοι δια την τροπήν ην ελάμβανον τα πράγματα ταύτα προς την γενίκευσιν της επαναστάσεως κατά τρόπον ώστε ο λαός δεν δύναται πλέον να λέγει ότι υπάρχει ελπίς να ησυχάσωμεν και δεν υπελείπετο παρά να γνωρίση ότι η μόνη απαίτησίς του πρέπει να είναι η Ένωσις παρά της μητρός Ελλάδος και η μεταβολή του κ. Τρυφοπούλου μας έδιδεν ελπίδες ότι ταχέως τούτο ήθελεν επιτευχθή.

Εδώ πρέπει να αναφέρουμε ότι το ipy.gr, δεν συμπεριέλαβε δύο ακόμη μακροσκελή αποσπάσματα του Κων/ Τζανακάκη, τα οποία είναι γραμμένα στην καθαρεύουσα.

Σχόλια-παρατηρήσεις

Ο αναγνώστης του ημερολογίου του Υπασπιστή του Τάγματος Επιλέκτων Κρητών Κωνσταντίνου Τζανακάκη θα διαπιστώσει ότι ο Διοικητής του Τάγματος Ιωάννης Νταφώτης βρέθηκε πολλές φορές σε ρήξη με τον Αρχηγό των Ανατολικών Επαρχιών Καστελλιανό Αντώνη Τρυφίτσο ή Τρυφόπουλο. Πολλές φορές η ρήξη αυτή πήρε επικίνδυνες διαστάσεις με απρόβλεπτα αποτελέσματα. Ο Αντώνης Τρυφίτσος, Αρχηγός της περιοχής, δεν μπορούσε να δεχτεί εύκολα ότι ένας αξιωματικός, (Πεδιαδίτης κι αυτός), ερχόμενος από την ελεύθερη Ελλάδα με ένα Τάγμα στρατιωτών θα μπορούσε να επιβάλει τη γνώμη του στην περιοχή που διοικούσε. Αυτή ήταν και η αιτία των διαφωνιών των δύο γενναίων ανδρών. Σ’αυτή τη διαμάχη μοιραία μπήκε το Σμάρι και οι Σμαριανοί όταν ο Νταφώτης αποφάσισε να κατασκηνώσει στην περιοχή του Προφήτη Ηλία. Η απροθυμία των Σμαριανών να βοηθήσουν το Νταφώτη οφείλεται στην προσήλωσή τους στο φυσικό Αρχηγό τους Αντώνη Τρυφίτσο.

Αυτόν γνώριζαν και σ’αυτόν υπάκουαν και έδιδαν λογαριασμό. Γι’αυτόν θα έκαναν τα πάντα όπως συνέβη και στην κάτω πλατεία του χωριού «Ρουσά», όπου κάποιος θερμόαιμος Σμαριανός πυροβόλησε τον Ιωάννη Νταφώτη,. Όχι βέβαια για να τον σκοτώσει αλλά μάλλον προς εκφοβισμό στον αέρα.

Όμως η στάση των Σμαριανών, έτσι όπως την κατέγραψε ο Κωνσταντίνος Τζανακάκης, αποδεικνύει και ένα ιστορικό αναμφισβήτητο γεγονός. Ότι δηλαδή οι Σμαριανοί μετείχαν στους απελευθερωτικούς αγώνες με το σώμα του Αντώνη Τρυφίτσου όταν αυτός χρίστηκε Οπλαρχηγός. Στις επαναστάσεις του 1866-1869,1878,1881,1895,1896-1897 στο σώμα του Αρχηγού Τρυφίτσου υπήρχαν Σμαριανοί. Η έρευνα απέδειξε πως ο Σμαριανός Σάββας Χαραλαμπάκης ήταν ένας απ’αυτούς και μάλιστα τραυματίστηκε σε μάχη με τους Τούρκους.

Η καταγραφή στο ημερολόγιο του Κωνσταντίνου Τζανακάκη των λόγων και των σκέψεων του Νταφώτη για τον Αρχηγό της περιοχής, πως συζητά τάχα με τους Τούρκους ή είναι προστάτης των Τούρκων παρά των Χριστιανών, είναι μεγάλη ύβρις και αποδίδω τα γραφόμενα στον εκνευρισμό του Νταφώτη και στη μεταφορά των συναισθημάτων του στον Τζανακάκη. Μόνο μ’αυτήν την αιτία μπορεί να δικαιολογηθούν οι απόψεις για ένα πολέμαρχο ο οποίος έδιδε μάχες από το 1841 μέχρι την ημέρα του θανάτου του στις 25 Ιουνίου 1897. Πιστεύω πως μετά τον Αρχηγό Μιχάλη Κόρακα ο Τρυφίτσος ακολουθεί σε συμμετοχές στις μάχες με τους Τούρκους χωρίς να δειλιάσει ποτέ και χωρίς να απεμπολήσει τα οράματα της Ελευθερίας και της ΕΝΩΣΗΣ της Κρήτης με την Ελλάδα.

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ

Φραγκίσκος Καλυκάκης

Α. Συνοπτική περιγραφή της συμμετοχής των Κρητών στους Βαλκανικούς πολέμους.

Την 1η Οκτωβρίου 1907 με διάταγμα που υπογράφει ο ύπατος Αρμοστής Κρήτης Αλέξανδρος Ζάϊμης, συστήνεται η Κρητική Πολιτοφυλακή, η οποία απετέλεσε και τον πρώτο στρατό της Κρήτης. Όταν αρχίζει ο Α’ Βαλκανικός πόλεμος το 1912, η Ελλάδα κηρύσσει επιστράτευση στις 18 Σεπτεμβρίου 1912. Η επιστράτευση συμπεριλαμβάνει και την Κρήτη όπου επιστρατεύονται όλοι που είχαν υπηρετήσει στην Κρητική Πολιτοφυλακή από τα έτη 1907 – 1912.

Όμως οι Μεγάλες Δυνάμεις απαγόρευσαν την αποστολή των Κρητών στρατιωτών από τα λιμάνια της Κρήτης προς τον Πειραιά, (επειδή η Κρήτη ήταν τότε αυτόνομο κράτος και όχι τμήμα της Ελλάδας) και τα πολεμικά τους καράβια περιπολούσαν της ακτές της Κρήτης για τον σκοπό αυτό. Οι στρατιώτες μας επιβιβάζονται νύχτα στα Ελληνικά πλοία και με την ανοχή τελικά των μεγάλων δυνάμεων, (που έκαναν τάχα ότι δεν έβλεπαν), φτάνουν στην Αθήνα. Οι πρώτοι Κρητικοί στρατιώτες έφτασαν στις 4 Οκτωβρίου 1912. Σιγά σιγά φτάνουν και οι υπόλοιποι. Οι Κρητικοί στρατιώτες αποτελούν το 1ο Ανεξάρτητο Σύνταγμα Κρητών. Ο πόλεμος με την Τουρκία έχει αρχίσει από τις 5 Οκτώβρη του 1912. Επειδή οι Κρήτες στρατιώτες δεν είχαν οργανωθεί ακόμα πλήρως, αποφασίστηκε στις επιχειρήσεις, να σταλούν αρχικά τέσσερις λόχοι του Συντάγματος που έφτασαν στη Λάρισα και έλαβαν μέρος στις μάχες από τις 10 Οκτωβρίου 1912. Αυτοί οι τέσσερις λόχοι απετέλεσαν το 1ο Ανεξάρτητο Τάγμα Κρητών. Μάλιστα το Κρητικό Τάγμα είχε την τιμή και την τύχη να μπει πρώτο και να ελευθερώσει την Θεσσαλονίκη στις 26 Οκτωβρίου 1912. Διοικητής του 1ου Ανεξάρτητου Τάγματος Κρητών ήταν ο ταγματάρχης Γεώργιος Κολοκοτρώνης.

Οι απώλειες του 1ου Ανεξάρτητου Τάγματος Κρητών ήταν τρομακτικές. Ο Διοικητής του Κολοκοτρώνης Γεώργιος σκοτώθηκε. Από τους τέσσερις λοχαγούς των τεσσάρων λόχων οι τρεις σκοτώθηκαν και ο τέταρτος τραυματίστηκε. Όλοι οι αξιωματικοί του σκοτώθηκαν ή τραυματίστηκαν εκτός από έναν. Από τους 1000 άντρες που είχε, οι 950 είτε σκοτώθηκαν, είτε τραυματίστηκαν. Μόνο 50 στρατιώτες έμειναν σώοι μετά το τέλος όλων των μαχών.

Οι μάχες που έλαβε μέρος το 1ο Ανεξάρτητο Τάγμα Κρητών:

Α’ Βαλκανικός Πόλεμος

Της Κατερίνης (15/10/1912 )

Των Γιαννιτσών (19,20/10/1912,)

Της Θεσσαλονίκης (26/10/1912 )

Β’ Βαλκανικός Πόλεμος

Του Λαχανά (19,20,21/6/1913)

Των στενών τον Σιδηροκάστρου (26,27/6/1913)

Του Μελενίκου (2/7/1913)

Του Πιλάφ Τεπέ (6/7/1913)

Της Άνω Τζουμαγιάς (12,13,14/7/1913)

Οι μάχες που έλαβε μέρος το 1ο Ανεξάρτητο Σύνταγμα Κρητών:

Α’ Βαλκανικός Πόλεμος

Μάχη Τσαγκαροπούλου (23/10/1912)

Των Πέντε Πηγαδιών (24,25,26,27/10/1912 )

Των Πεστών (29/10/1912)

Του Μπιζανίου και της απελευθέρωσης των Ιωαννίνων (Φεβρουάριος 1913) Κατάληψη Αργυροκάστρου, Πρεμετής, Κορυτσάς, Μοσχοπόλεως.

Β’ Βαλκανικός Πόλεμος

Κατά τον Β’ Βαλκανικό Πόλεμο το 1ο Ανεξάρτητο Σύνταγμα Κρητών ελευθέρωσε την Δυτική Θράκη (Ξάνθη, Κομοτηνή) και έφτασε μέχρι το Νευροκόπι.

Διοικητής του 1ου Ανεξάρτητου Συντάγματος Κρητών ήταν ο αντισυνταγματάρχης Σινανιώτης Λάμπρος.

Εκτός από τους επίστρατους Κρήτες στρατιώτες, στους Βαλκανικούς πολέμους του 1912 -1913 πήραν μέρος και εθελοντικά σώματα απ’όλη την Ελλάδα.

Στο σύνολο των εθελοντών η συντριπτική πλειονότητα προερχόταν από την Κρήτη. Οι Κρήτες εθελοντές που έγραψαν την δική τους σελίδα στους παραπάνω πολέμους.

Β. Ο Φραγκίσκος Καλυκάκης του Δημητρίου

Ο Φραγκίσκος Καλυκάκης γεννήθηκε στο Σμάρι Πεδιάδος. Συμμετείχε στους Βαλκανικούς πολέμους υπηρετώντας στρατιώτης στο 1ο Ανεξάρτητο Τάγμα Κρητών. Σε όλες τις μάχες διακρίθηκε για τον ηρωισμό του. Όμως η μοίρα το θέλησε να σκοτωθεί στην τελευταία μάχη που έδωσε το Κρητικό Τάγμα, με τους Βουλγάρους, στην Τζουμαγιά, στις 17 Ιουλίου 1913. Την επόμενη μέρα, 18 Ιουλίου 1913, η Βουλγαρία ζήτησε ανακωχή που υπογράφηκε τελικά στις 28 Ιουλίου στο Βουκουρέστι. Έτσι και έληξαν οι εχθροπραξίες.

Την φωτογραφία του Καλυκάκη Φραγκίσκου διέσωσε ο οπλαρχηγός εθελοντής των Βαλκανικών Πολέμων Πάρης Κελαιδής στο βιβλίο του « Εθελοντικά σώματα Κρητών εν Μακεδονία», που εκδόθηκε το 1913 και στο οποίο περιέχονται οι φωτογραφίες 250 νεκρών Κρητών στρατιωτών.

ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ 1919-1922

Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΑΛΗ ΒΕΡΑΝ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΥΑΑΤΣΟΙ ΤΟΥ ΣΜΑΡΙΟΥ

Μουδάτσος Μιλτιάδης και Μουδάτσος Κωστής (Νόγιας)

Ο Μουδάτσος Κωνσταντίνος με την γυναίκα του την Μαρία το γένος Μηλαθιανάκη, Σμαριανοί κι οι δυο τους, απέκτησαν τρία παιδιά, ένα γιο το Μιλτιάδη που γεννήθηκε το έτος 1902 και δυο κόρες την Σοφία και την Ανδριάνη. Ο μοναχογιός τους ο Μιλτιάδης, ένα πολύ γερό και δυνατό παλικάρι, υπηρέτησε στον Ελληνικό στρατό και πήρε μέρος στην Μικρασιατική εκστρατεία. Δεν ήταν γραφτό του να γυρίσει. Έμεινε εκεί, ένα από τα χιλιάδες θύματα της Μικρασιατικής καταστροφής. Ο Μουδάτσος Γεώργιος ή Πίτας με την γυναίκα του την Αικατερίνη, κι αυτοί Σμαριανοί, απέκτησαν οχτώ παιδιά. Τον Κωστή, το Γιάννη, το Μανόλη, τη Μαρία, τη Στελιανή, τη Βιργινία, την Γεωργία, και την Ειρήνη. Ο Κωστής ο Μουδάτσος, που το παρανόμι του ήταν Νόγιας, γεννημένος το έτος 1900, υπηρέτησε κι αυτός την θητεία του στον στρατό και πήρε μέρος στην Μικρασιατική εκστρατεία. Ούτε ο Νόγιας επέστρεψε από την ιωνική γη. Ο Γεώργιος Μουδάτσος πατέρας του Κωστή και ο Κωστής Μουδάτσος πατέρας του Μιλτιάδη ήταν αδέρφια.

Τα δυο ξαδέρφια ο Μιλτιάδης και ο Νόγιας υπηρετούσαν στον ίδιο λόχο στην 5η Μεραρχία των Κρητών. Και είχαν κοινή μοίρα.

Η μεγάλη αντεπίθεση των τουρκικών δυνάμεων άρχισε, όπως είναι γνωστό, στον τομέα του Αφιόν Καραχισάρ στις 14 Αυγούστου 1922. Βόρεια του Αφιόν Καραχισάρ βρισκόταν ταγμένες οι δυνάμεις της 5ης Μεραρχίας το πρωί της 14ης Αυγούστου. Την 16η Αυγούστου η 5η Μεραρχία πεζικού οπισθοχωρώντας έλαβε μέρος σε μια φονική μάχη του Χαμούρκιοϊ Ιμπουλάκ.

…κατά την μάχην της 16ης Αύγουστου η 5η Μεραρχία είχεν ιδιαζόντως δοκιμασθή, αγωνισθείσα σκληρότατα εναντίον κατά πολύ υπερτερών Τουρκικών δυνάμεων. Τα 33ον και 43ον Συντάγματα πεζικού, δια των επανειλημμένων αντεπιθέσεων των συνεκτράτησαν τας επιθέσεις της 5ης Τουρκικής Μεραρχίας Πεζικού και 1ης Τουρκικής Μεραρχίας Ιππικόυ, προξενήσαντα εις αντάς σημαντικός απώλειας και επιτρέψαντα την συμπτυξιν της Μεραρχίας… Το ίδιο βράδυ, μετά την μάχη του Χαμούρκιοϊ-Ιμπουλάκ, οι δυνάμεις της 5ης Μεραρχίας διασπάστηκαν και το μεγαλύτερο μέρος τους διέφυγαν προς το Ουσάκ. Σημαντικός όμως αριθμός Κρητών στρατιωτών, παρέμειναν στις δυνάμεις του στρατηγού Τρικούπη του A Σώματος Στρατού, οι οποίες έδωσαν και την επόμενη ημέρα 17η Αυγούστου, ίσως την πιο φονική μάχη της Μικρασιατικής εκστρατείας, την μάχη του Αλή Βεράν. Τμήματα πέντε Ελληνικών μεραρχιών με διοικητή τον στρατηγό Τρικούπη (XIII, XII, IX, IV, V) αντιμετώπισαν οκτώ τουρκικές μεραρχίες πεζικού και τρεις μεραρχίες ιππικού.

Στην μάχη αυτή χάθηκε ο Κωστής Μουδάτσος ή Νόγιας και τρεις μέρες κατόπιν ο Μιλτιάδης Μουδάτσος αιχμαλωτίστηκε με το σύνολο των Ελλήνων στρατιωτών που είχαν απομείνει υπό τον στρατηγό Τρικούπη.

Η μάχη του Αλή Βέράν -17 Αυγούστου 1922

( Περιγραφή από τον Χρήστο Σπανομανόλη που έλαβε μέρος σ’αυτήν την μάχη, από το βιβλίο του «Αιχμάλωτοι των Τούρκων», σελ. 56-79)

…εξαντλημένοι, καταπονημένοι, φτάσαμε στη τραγική κοιλάδα του Αλή Βέράν, στην κοιλάδα του θανάτου. Τι είναι το Αλή Βέράν; Μικρό χωριό της επαρχίας Κιονταχείας της Μικράς Ασίας, της ελληνικής περιοχής. Κάθε σπιθαμή εδάφους είναι ποτισμένο με αίμα ελληνικό, μαρτύρων και ηρώων, κείμενου επί της οδού που συνδέει την Κοντάχεια με τον σιδηροδρομικό σταθμό του Τομλού Μποννάρ. Εδώ στο Αλή Βέράν στις 17 Αυγούστου 1922 δόθηκε μια άνισος μάχη μεταξύ πολυαρίθμων μονάδων του Τουρκικού στρατού με ολιγάριθμες μονάδες του Ελληνικού και με αναλογία ένα προς οχτώ. Εκτός της ονομαστής μάχης του Αλή Βέράν, μάχης της κοιλάδας του θανάτου, ωνομάσθη από τους Τούρκους μάχη του Αρχιστρατήγου, γιατί την μάχη την διηύθυνε εκ μέρους των Τούρκων ο ίδιος ο Μουσταφά Κεμάλ…

…εδώ στο Αλή Βέράν είχαν συγκεντρωθεί το πρωί της 17ης Αυγούστου 1922 οκτώ πλήρεις τουρκικές Μεραρχίες πεζικού (61η, 16η, 17η, 11η, 5η, 3η, 23η) και τρεις ακόμα μεραρχίες ιππικού με μεγάλη υποστήριξη πυροβολικού.

Ενώ ο στρατηγός Τρικούπης διέθετε τα υπολείμματα πέντε Ελληνικών μεραρχιών μαχίμων, δυνάμεων τεσσάρων περίπου συνταγμάτων πεζικού και μερικές ορειβατικές πυροβολαρχίες. Την παραμονή, την 16ην Αυγούστου 1922, δώσαμε από το πρωί, όλη την ημέρα φονικωτάτη μάχη παρά το Χαμουρκίοϊ, που διήρκεσε ως αργά το βράδυ. Μετά από μικράν ανάπαυλα, όλη τη νύκτα κάναμε εξαντλητική πορεία μέσα σε πυκνά δάση και ποτάμια και φθάσαμε το πρωί της 17ης Αυγούστου στο χωριό Σάλκιοϊ με την ιδέα πως θ’αναπαυθούμε χωρίς να ξέρωμε βέβαια τι μας περίμενε, και ότι αυτή τη μέρα θα δίναμε τη μεγαλύτερη και φονικώτερη μάχη όπου έδωσε ο Ελληνικός στρατός στη Μικρά Ασία!

Είχαμε τέσσερις νύκτες να κοιμηθούμε, ήμαστε νηστικοί, εξαντλημένοι, αλλ’όμως παρ’όλα αυτά μία θεία δύναμις μας έδινε κουράγιο, μας τροφοδοτούσε μ’ανεξάντλητες δυνάμεις τα αποθέματα των οποίων κι εμάς όλους μας εξένιζαν. Σ’αυτή τη σωματική και ψυχική κατάστάση μας βρήκε η 17η Αυγούστου 1922.

Στις έξι το πρωί έφθασε στο Σάλκιοϊ με τα επιτελεία Ace και Bee Σώματος Στρατού και ο στρατηγός Τρικούπης, σοβαρός, σιωπηλός, με πλήρες αίσθημα ευθύνης και αυτοσυγκεντρώσεως. Διέταξε ανασύνταξη και οι αξιωματικοί μας ειδοποίησαν, ότι όχι μόνο δεν προέβλεπαν ανάπαυση αλλά και σύμφωνα με τις πληροφορίες που είχαν, ήμαστε σχεδόν περικυκλωμένοι από τον εχθρό και επομένως ήμαστε υποχρεωμένοι να δώσουμε τη μεγαλύτερη μάχη που είχε δοθεί ποτέ στην Μικρά Ασία…

…άρχισαν οι πρώτες κανονιές των Τούρκων, ενώ από διάφορα σημεία το τουρκικό πεζικό άρχιζε τη δράση του. Από την διεύθυνση των πυρών καταλάβαμε ότι ήμαστε περικυκλωμένοι. Οι οβίδες των Σκόντα των 105 πάνω από τα κεφάλια μας έπεφταν καταιγιστικά μαζί με τις μυριάδες σφαίρες του τουρκικού πεζικού. Ακροβολιστήκαμε και περιμέναμε με αγωνία τη διαταγή για την πρώτη εξόρμηση. Και τότε ακούμε τις ιαχές των επερχόμενων Τούρκων «Αλλαχ-Αλλαχ»…

…ο λοχαγός μας είχε διατάξει στη κρίσιμη αυτή ώρα : – Δεν θα πυροβόληση κανείς πριν δώσω το σύνθημα. Προσέξτε θα τους αφήσωμε να πλησιάσουν κι εγώ θα σας διατάξω πότε θα επιτεθούμε. «Αλλάχ-Αλλάχ», όλο και πιο δυνατά τ’ακούγαμε. Που όμως υπομονή εμείς. -Εφ’όπλου λόγχη! ακούγεται φοβερή και τρομερή η φωνή του λοχαγού μας. Κλακ, κλακ οι λόγχες στη θέση τους. Και τότε με το σάλπισμα «Προχωρείτε, προχωρείτε» ξαφνιάσαμε τους Τούρκους. Γίνεται κακό μεγάλο. Χαλασμός κόσμου. Με τον αιφνιδιασμό μας και με τις βροντώδεις πολεμικές κραυγές «Αέραα!» σταματήσαμε τους Τούρκους, σταμάτησε και το «Αλλάχ-Αλλάχ». Έπαψε το πυροβολικό και αρχίζει ο αγώνας της λόγχης σώμα με σώμα. Μετά από μεγάλη αντίσταση και πείσμα των Τούρκων τους παίρνομε φαλάγγι. Πατούμε επάνω σε σκοτωμένους Έλληνες, Τούρκους, σε τραυματίες. Που και που αγκαλιασμένοι κάτω νεκροί Τούρκοι και Έλληνες. Προς στιγμήν απέτυχε η προσπάθειά τους και αποσύρονται με μεγάλες απώλειες. Περιγραφή της μάχης με τη λόγχη σώμα με σώμα είναι ανατριχιαστική, γιατί είναι απάνθρωπη. Ξεπερνά κάθε όριο ψυχικής αντοχής…

…πλησιάζουν πάλι οι Τούρκοι. Νέα διαταγή : Ανεφοδιασμός, ακροβολισμός και έτοιμοι προς έφοδο. Είναι ακόμη 9 το πρωί. Παύει το πυροβολικό των Τούρκων άρα ετοιμάζονται πάλι για έφοδο. Πριν γίνει ο ακροβολισμός μας συγκέντρωσε ο λοχαγός με δεμένο τώρα το αριστερό του χέρι, από τραύμα. Πήρε εκείνο το ύφος του σεμνοπρεπούς ήρωα και μας μίλησε για δεύτερη φορά.

-Παιδιά μου, έτσι σας θεωρώ όλους παιδιά μου. Τιμήσατε τα ελληνικά όπλα. Κανείς μα κανείς στρατός δεν θα πολεμούσε με τέτοια εξάντληση όπως πολεμήσαμε προ ολίγου εμείς. Είχαμε θυσίες. Ας είναι αιωνία η μνήμη των αθανάτων νεκρών μας. Εδώ στα άγια κι αιματοποτισμένα χώματα των σκλαβωμένων αδελφών μας που ελευθερώσαμε, η δόξα τους στεφανώνει. Σας το λέγω και πάλι να το ξέρετε. Είμεθα γύρω-γύρω κυκλωμένοι από τους Τούρκους. Ίσως το βράδυ όσοι επιζήσουν να επιχειρήσουν σπάσιμο της γραμμής των Τούρκων. Τώρα μας περιμένουν πολύ δύσκολες ώρες, μεγάλες δοκιμασίες. Δε θ’αφήσουμε τους Τούρκους να μας σφάξουν! Θα πολεμήσομε μέχρι τελευταίας ρανίδας του αίματός μας, θα πολεμήσωμε για την τιμή των ελληνικών όπλων…

…τώρα βάλλουν πάλι οι Τούρκοι με τα κανόνια. Τα κανόνια σκάβουν γύρω μας τη γη. Δεν αφήνουν τίποτε όρθιο. Αυτοκίνητα, κάρα, στρατιώτες, υποζύγια, τινάζονται όλα στον αέρα και πέφτουν κάτω, κορμιά μισά, κεφάλια, πόδια, άλογα σε κομμάτια, μέρη αυτοκινήτων. Μία οβίδα παίρνει και τα δυο πόδια ενός πυροβολητή μας. Και δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο να βλέπει κανείς το μουλάρι του στρατιώτη να γλείφει τις πληγές του τραυματία. Και τα ζώα ακόμη έχουν συναίσθηση του χρέους και προσφέρουν τις υπηρεσίες τους. Γίνονται πρόχειρα χειρουργεία. Μέσα στο κακό διακρίνω τον υπίατρο Μαρσέλλο να προσφέρει τις πρώτες βοήθειες…

…εμπρός να περιγράφεις τη μάχη σώμα με σώμα, στήθος με στήθος και το τελευταίο !Στα χέρια. Κι αυτό να επαναλαμβάνεται την ίδια μέρα από το πρωί έως το βράδυ…

…όλη τη φοβερή εκείνη μέρα πολεμήσαμε σκληρά ένας προς οκτώ ή δέκα. Κι όμως έχουμε κάνει το καθήκον μας ως την άκρη, φανήκαμε Έλληνες ακόμη μια φορά, αντιτάξαμε το θάρρος μας στα κανόνια που έχουν δώσει οι χθεσινοί συμπολεμιστές μας στους εχθρούς μας ενώ εμάς μας είχαν εγκαταλείψει ανάνδρως…

…το σκοτάδι πέφτει τώρα σιγά-σιγά. Οι Τούρκοι μας χτυπούν αραιότερα. Ήδη μας μεταβιβάζεται η διαταγή του Στρατηγείου: Θα φύγουμε το βράδυ, «ακροποδητί, δια Μπανάζ». Στις 10 παρά τέταρτο.

Κι οι τραυματίες;

Το μεγαλύτερο δράμα της υποχωρήσεως ήσαν οι τραυματίες. Ως την ώρα που θα φεύγαμε είχαν την βεβαιότητα πως θα γλίτωναν μαζί μας, πως θα τους έπαιρναν τ’αυτοκίνητα. Όμως, όταν μας είδαν να φεύγουμε σιωπηλοί στις 10 παρά τέταρτο, κατάλαβαν την τύχη που τους περίμενε κι άρχισαν τις παρακλήσεις:

-Βρε παιδιά, που πάτε να φύγετε; Εμείς τι θα γίνομε εδώ; -Συνάδελφοι, πάρτε μας μαζί σας!

Κι όμως ήμαστε αναγκασμένοι να υποχωρήσουμε. Αφήναμε τους νεκρούς μας άθαφτους και τους τραυματίες στα χέρια των άγριων Λάζων…

Μετά την μάχη του Αλή Βέράν, τα στρατεύματά μας (τα εναπομείναντα) που πήραν μέρος σ’αυτήν, υποχώρησαν προς το Μπανάζ. Κυκλώθηκαν όμως εκ νέου, στις 20 Αυγοΰστου 1922, από τουρκικές δυνάμεις και ο στρατηγός Τρικούπης αναγκάστηκε να παραδοθεί μαζί με τους στρατιώτες του. Ένας από τους αιχμαλώτους ήταν και ο Μιλτιάδης Μουδάτσος.

Ο Κωστής Μουδάτσος ή Νόγιας φέρεται αγνοούμενος της παραπάνω μάχης. Ή σκοτώθηκε στην κοιλάδα του Αλή Βέράν ή το πιο πιθανό, να εγκαταλείφθηκε τραυματίας, όπως και εκατοντάδες άλλοι στρατιώτες μας. Και η τύχη των τραυματιών ήταν προδιαγεγραμμένη. Μπαίνοντας στην κοιλάδα οι Τούρκοι δεν άφησαν κανέναν ζωντανό. Για την τύχη του Μιλτιάδη Μουδάτσου αφηγείται ο γαμπρός της αδερφής του Ανδριάνης, Γεώργιος Διακαινισάκης κάτοικος Σμαριού:

…ένας από την Ιεράπετρα που πιάστηκε αιχμάλωτος μαζί με τον Μιλτιάδη και γύρισε μου είπε το τέλος του. Ο Μιλτιάδης πήγαινε με άλλους Έλληνες στρατιώτες αιχμαλώτους σε αγγαρεία. Κάθε μέρα. Μια μέρα, στο τέλος της αγγαρείας, ένας Τούρκος γύρισε το υποκόπανο του όπλου του και τον χτύπησε στο κεφάλι. Ο Μιλτιάδης, γερό παλικάρι, έπιασε τον Τούρκο, τον έβαλε κάτω και του έδωσε δυο χαστούκια. Πλησίασαν οι άλλοι Τούρκοι, τον πιάσανε και τον σφάξανε το Μιλτιάδη εκεί μπροστά στα μάτια των δικών μας. Μετά πετάξανε το σώμα του στην άκρη του δρόμου. Αυτό μας είπε ο Γεραπετρίτης ήταν το τέλος του Μιλτιάδη μας. Ο πατέρας του τον είχε μοναχογιό. Η μάνα του η Μαρία από τα πολλά κλάματα έχασε το φως της. Και ο πατέρας του ο Κωστής δεν ξυρίστηκε ποτέ ξανά, πάντοτε είχε γένια, έτσι τον θυμάμαι κι εγώ. Ο Μιλτιάδης ήταν ένας γερός άντρας, το λέγανε και όλοι οι Σμαριανοί που τον θυμούντανε… Ο Μιλτιάδης γνώριζε.

Καθημερινά, δεν μπορούσε παρά να βλέπει, πως οι Τούρκοι συμπεριφέρονταν στους αιχμαλώτους.

Γνώριζε ότι μετά απ’αυτήν την ενέργεια του δεν είχε καμιά πιθανότητα επιβίωσης. Θα έχανε την ζωή του όπως κι έγινε. Η θυσία του ήταν συνειδητή.

Ο Μιλτιάδης ήθελε να χαθεί.

Η περιφρόνηση του θανάτου στο πρόσωπο του Σμαριανού παλικαριού. Του Μιλτιάδη Μουδάτσου.

ΠΕΤΡΟΣ ΔΑΒΑΚΗΣ

Ο Πέτρος Δαβάκης ήταν γιος του Μιχάλη Δαβάκη ο οποίος είχε παντρευτεί από το χωριό Αποστόλους και είχε κατοικήσει εκεί. Ο Πέτρος Δαβάκης παντρεύτηκε κι αυτός από τους Αποστόλους και με τη γυναίκα του (το γένος Τζανοδασκαλάκη) απέκτησε ένα γιο το Μιχάλη. Πήρε μέρος στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο (1914-1918) και στη Μικρασιατική Εκστρατεία. Με την κατάρρευση του μετώπου, τον Αύγουστο του 1922, ο Πέτρος συλλαμβάνεται αιχμάλωτος. Τα λιγοστά νέα που έφτασαν στους δικούς του έλεγαν ότι ο Πέτρος βρισκόταν κάπου στα βάθη της Τουρκίας και μαζί με άλλους Έλληνες αιχμαλώτους δούλευαν ολημερίς σέρνοντας κάρα για την ανοικοδόμηση του νέου Τουρκικού κράτους. Κάτω από άθλιες συνθήκες, γυμνοί και πεινασμένοι, με καθημερινά βασανιστήρια και ξυλοδαρμούς. Ο Πέτρος δεν άντεξε και πέθανε στην αιχμαλωσία Στην φωτογραφία, ο Πέτρος Δαβάκης έχει περασμένο στο μπράτσο του ένα πένθος, (θα οφείλετο ίσως στο θάνατο κάποιου συγγενικού του προσώπου).

ΚΟΜΠΟΛΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

Γιος του Ζαχαρία και της Φλώρενς Βλαστού από το Μοχό Πεδιάδος. (Το όνομα Φλώρενς το είχε η μητέρα του Γιάννη γιατί η καταγωγή της ήταν από την Βυζαντινή οικογένεια των Βλαστών).

Εφτά παιδιά απέκτησαν στη ζωή τους ο Ζαχαρίας με τη Φλώρενς Κομπολάκη. Την Ελένη, το Χαρίδημο, τη Μαρία, την Ευθυμία, την Αφροδίτη, την Αικατερίνη και το αδικοχαμένο παλικάρι το Γιάννη. Ο Γιάννης γεννήθηκε στις αρχές του 1900. Πήρε μέρος στη Μικρασιατική εκστρατεία σε ηλικία είκοσι ετών. Μετά την κατάρρευση του μετώπου και την άτακτη υποχώρηση των Ελληνικών στρατευμάτων, ο Γιάννης βρέθηκε στη Σμύρνη.

Η αδερφή του Γιάννη Κομπολάκη Αικατερίνη, διηγούνταν πως άλλοι Σμαριανοί συμπολεμιστές του που βρέθηκαν στη Σμύρνη και κατάφεραν μετά από πολλά βάσανα να επιστρέφουν πίσω στο χωριό, περιέγραφαν στον πατέρα της Ζαχαρία και στη μητέρα της Φλώρενς το μαρτυρικό τέλος του αδελφού της. Ένα τέλος, που σύμφωνα με την διήγηση της Αικατερίνης, έγινε στα πλακόστρωτα δρομάκια της Σμύρνης. Κάποιοι αφιονισμένοι Τούρκοι συνέλαβαν το παλικάρι και ρίχνοντάς το χάμω του έκοψαν το λαιμό. Έτσι χάθηκε ο Γιάννης Κομπολάκης. Και ήταν μόλις είκοσι δύο χρονών.

ΜΠΛΑΒΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

Λίγα βιογραφικά στοιχεία γνωρίζουμε για το Γιάννη Μπλαβάκη. Ήταν γιος του Γιώργη Μπλαβάκη, από τους Μπλαβάκηδες που εγκαταστάθηκαν στο Σμάρι τα τέλη του 18ου αιώνα, (κτηνοτροφική οικογένεια από το Καλό Χωριό Πεδιάδος). Η έρευνα δεν αποκάλυψε από ποια οικογένεια ήταν η μητέρα του παρά μόνο ότι ο Γιάννης είχε μια αδερφή, τη Ροδάνθη.

Ο παππούς μου, Γιώργης Καλογεράκης-Κοκκινάκης, δείχνοντάς μου τη φωτογραφία του αδερφού του Νικολάου μου έλεγε: – Γιωργιό, να αυτός είναι ο αδερφός μου που χάθηκε στη Μικρά Ασία. Και ο άλλος που στέκει δίπλα του είναι ο Γιάννης Μπλαβάκης που χάθηκε κι αυτός. Στον κατάλογο των νεκρών του Μικρασιατικού πολέμου δεν αναφέρεται το όνομα του Γιάννη Μπλαβάκη. Σ’αυτόν τον κατάλογο όμως δεν αναφέροντα και οι χιλιάδες στρατιώτες μας που έχασαν τη ζωή τους τον Αύγουστο του 1922, τότε που άρχισε η καταστροφή και η υποχώρηση.

Ο Γιάννης Μπλαβάζης λοιπόν θεωρείται αγνοούμενος της Μικρασιατικής εκστρατείας.

ΠΑΠΑΔ0ΚΩΣΤΑΚΗΣ ΜΙΧΑΗΛ

Ο Μιχάλης Παπαδοκωστάκης ήταν γιος του Εμμανουήλ (Κολυβομανόλη) και της Μαρίας. Τα αδέρφια του Μιχάλη ήταν ο Ιωάννης, ο Δημήτρης, η Φωτεινή, η Ασπασία και η Ελένη. Ο Μιχάλης Παπαδοκωστάκης υπηρέτησε ως επιλοχίας στο 2ο λόχο του 49ου Συντάγματος Πεζικοΰ στη Μικρασιατική Εκστρατεία. Ήταν ένας από τους αγνοούμενους του πολέμου. Χάθηκαν τα ίχνη του μαζί με εκατοντάδων άλλων στρατιωτών με τον Αύγουστο του 1922 με την μεγάλη αντεπίθεση του Κεμάλ και την αλλαγή της τροπής του πολέμου.

…ο θείος μου ο Μιχάλης χάθηκε στη Μικρά Ασία. Μέχρι που πέθανε η γιαγιά μου η Μαρία τον είχε στο νου της. Με το όνομά του πέθανε. Ο παππούς μου ο Κολυβομανόλης τον αναζήτησε και με τον Ερυθρό Σταυρό. Τίποτα δεν εμάθαμε ποτέ γι’αυτόν. Μόνο κάτι τσιγγάνες απ’αυτές που γυρίζανε παλιά τα χωριά, ήρθανε μια μέρα στο Σμάρι και είπανε του παππού μου ότι ο Μιχάλης μας ζει, είναι παντρεμένος στη Μικρά Ασία και κρύβεται, ξέρεις τώρα ψέματα για να παίρνουνε του κόσμου τα λεφτά. Ποιος πιστεύει σ’αυτά σήμερο. Κανείς. Αυτά λέγανε οι τσιγγάνες του παππού μου. Και ο Κολυβομανόλης με τη γιαγιά μου τη Μαρία τις άκουγε…

ΚΑΛΟΓΕΡΑΚΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

Ο Νικόλαος Καλογεράκης ξεκίνησε από το Σμάρι μαζί με τους συγχωριανούς του για το μέτωπο της Μικράς Ασίας. Σε φωτογραφία που έστειλε στους δικούς του γράφει: Σμύρνη 3 Αυγούστου 1920 Σεβαστοί μου γονείς.

Σας αποστέλλω την παρούσαν μου για ενθύμιο παντοτινής αγάπης Σας φιλώ Ο υιός σας Ν. Καλογεράκης.

Ο Νικόλαος Καλογεράκης θεωρείται ένας από τους χιλιάδες αγνοούμενους της Μικράς Ασίας. Ο πατέρας του τον αναζητούσε πολύ καιρό κατόπιν, (γιατί η μητέρα του είχε πεθάνει το 1919), χωρίς αποτέλεσμα. …λόγω της δουλειάς μου, δικαστικός επιμελητής, πήγαινα σε πολλά χωριά της Πεδιάδας, του Μονοφατσίου και της Βιάνου. Πάντα ρωτούσα για το θείο μου το Νικόλη. Γι’αυτόν μόνο ένας Ψυλλάκης στην Κασταμονίτσα μου είπε λίγα λόγια. Ότι τον γνώριζε και πολεμούσαν μαζί. Ότι μια φορά που ήταν άρρωστος και του έκανε εντριβές με οινόπνευμα. Πριν τη μεγάλη μάχη του Εσκή Σεχήρ το 1921 βγήκαν μαζί με άλλους στρατιώτες μας περίπολο. Αναγκάστηκαν και έδωσαν νυχτερινή μάχη με ομάδα Τούρκων. Όχι με σφαίρες παρά με τις ξιφολόγχες. Εκεί χάθηκε μου είπε ο θείος μου. Δεν γύρισε πίσω μαζί με τους άλλους. Το σώμα του δεν βρέθηκε ποτέ…

(Αντώνιος Καλογεράκης, Καστέλλι, ετών 74)

Έχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε που ήμουν μαθητής της ΣΤ’ τάξης του Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου και στάθηκα με απορία για πρώτη φορά μπροστά στην εικόνα του αδερφού του παππού μου, που κρεμόταν στον τοίχο του σπιτιού του, τοποθετημένη σ’ένα όμορφο σκαλιστό ξύλινο κάδρο. Πάντα την έβλεπα σαν με πήγαινε ο πατέρας μου στο χωριό του παππού (Γιώργη Καλογεράκη- Κοκκινάκη). Ποτέ όμως μέχρι τότε δεν είχα ρωτήσει γι’αυτόν.

Κάτω από την μορφή του όμορφου νεαρού στρατιώτη έγραφε :

ΝΙΚ. ΙΩΑΝ. ΚΑΛΟΓΕΡΑΚΗΣ
ΕΦΩΝΕΦΘΗ ΕΙΣ ΜΙΚΡΑ ΑΣΗΑ ΤΟ ΕΤΩΣ 1921

Όταν με είδε ο παππούς να κοιτάζω την εικόνα του νεαρού αδερφού του με το όμορφο βλέμμα και το ξίφος στον ώμο, πλησίασε και μου είπε ένα δίστιχο. Το δίστιχο αυτό, μετά από τόσα χρόνια αντηχεί ακόμη στ’ αυτιά μου.

Σμύρνη δεν ήσουν τουρκικιά, δεν ήσουν του Κεμάλη, μόνο σε παραδώσανε οι Άγγλοι και οι Γάλλοι.

Αυτό το δίστιχο, όσες φορές κι αν προσπάθησα να μου το ολοκληρώσει, ποτέ δε δέχτηκε. Το μόνο που μου είπε είναι ότι, αποτελεί μια στροφή από ένα μεγάλο δημοτικό τραγούδι, που το τραγουδούσαν εκείνη την εποχή.

(Το δίστιχο δείχνει και την λαϊκή αντίληψη για την καταστροφή του 1922).

Η ήρεμη μορφή του Ιωάννη Καλογεράκη που ε φ ω ν έ φ θ η εις Μικρά Ασήα, το τραγούδι του παππού μου και τα δάκρυα που κύλησαν από τα μάτια του όταν μου μίλησε γι’αυτόν, ποτέ δεν έχουν φύγει από τη σκέψη μου. Κάθε φορά που κοιτάζω τη φωτογραφία του Νικόλαου Καλογεράκη, (τώρα πλέον βρίσκεται στο γραφείο μου), πάντα θυμάμαι τη μαντινάδα της Σμύρνης και του Κεμάλη…

ΕΛΛΗΝΟΪΤΑΛΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ 1940-1941 ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ

Το 1940, το Σμάρι ήταν ένα από τα πιο πυκνοκατοικημένα χωριά του Δήμου Καστελλίου. Αρκετοί Σμαριανοί συμμετείχαν στον Ελληνοίταλικό πόλεμο.

Το χωριό είχε ένα. θύμα. Τον Πυροβολάκη Μανόλη του Γεωργίου. Από τους υπόλοιπους μαχητές της Αλβανίας ελάχιστοι πλέον ζουν ακόμη. Η μνήμη με τα χρόνια εγκαταλείπει σιγά σιγά και τους εναπομείναντες. Ο Μανόλης Κτιστάκης καταθέτει μια μαρτυρία εκείνου του πολέμου.

Αφήγηση Κτιστάκη Μανόλη τ. Ιωάννου :

…είμαστε στην Κλεισούρα. Επήραμε διαταγή να περάσομε ν’ανεβούμε στο βουνό. Ετοιμαστήκαμε όλοι. Επήραμε τα όπλα μας και τα πράγματά μας, γυλιούς, σφαίρες και περιμέναμε τη διαταγή. Οι Ιταλοί να μας βάζουν με το πυροβολικό ώρες. Συνέχεια από το πρωί μέχρι το βράδυ. Είχαμε τα μουλάρια σε ένα μέρος προφυλαγμένα. Όταν επήραμε τη διαταγή επεράσαμε από κει που ήταν τα μουλάρια. Θυμούμαι ακόμη τη σκηνή. Είχανε πέσει ιταλικές οβίδες και τα είχανε κάνει κομμάτια. Εβαδίσαμε δίπλα τους. Όλα σκοτωμένα. Όχι ένα και δυο, πολλά. Τα λυπήθηκα όπως τα’βλεπα σκορπισμένα χάμω. Τότε εσκέφτηκα πως ή άνθρωπος ή ζώο, στην ίδια μοίρα είμαστε. Επροχώρησα και δεν εγύρισα να ξανακοιτάξω…

Πυροβολάκης Μανόλης τ. Γεωργίου.

Ο Σμαριανός που χάθηκε στην Αλβανία. Στρατιώτης του 43ου ΣΠ. Στις 14 Φεβρουάριου 1941, εξαφανίστηκε στην Άρτζα Ντι Σόμπρα, ενός χωριού στους πρόποδες της Τρεμπεσίνας.

Και ο Καλυκάκης Μανόλης του Αντωνίου καταθέτει την δική του συγκλονιστική μαρτυρία: …υπηρέτησα στο ορειβατικό πυροβολικό. Πριν αρχίξει ο πόλεμος μας επήρανε και μας επήγανε στη Σούδα. Μετά κάμποσες μέρες ακούω μια πρωινή τον Εθνικό Ύμνο. Εκατάλαβα πως άρχιξε ο πόλεμος. Με τα καράβια μας πήγανε στην Θεσσαλονίκη. Από το λιμάνι της Θεσσαλονίκης μας πήγανε στο Λαγκαδά και από κει στην Πτολεμαΐδα. Όταν επήγαμε στην Πτολεμαΐδα, εμείναμε σε ένα σχολείο. Τη νύχτα ήκαμε αγιάζι και κάψαμε τα θρανία, τσι πίνακες όλα τα κάψαμε για να ανάψομε φωτιά. Από την Πτολεμαΐδα με το τρένο εφτάξαμε στο Αμύνταιο και με τα πόδια στο μέτωπο. Θυμούμαι ότι επεράσαμε μια γέφυρα μα ήτονε τόσες οι λάσπες που εκαρφώσανε όλοι, μουλάρια και αθρώποι. Εμένα μου κάρφωσε το δεξί πόδι κι ακόμη θα είναι η αρβΰλα μου εκεί πομεινάρικη. Στα χωριό Ψάρι ερίξαμε τση πρώτες οβίδες των Ιταλών. Από το Ψάρι περάσαμε ένα βουνό, την Τρεμπεσίνα και πιάσαμε θέσεις σε μια ρεματιά, Μετζγκοράνι τη λέγανε. Στο Μετζγκοράνι μας εσκοτώσανε οι Ιταλικές οβίδες τα πιο πολλά μουλάρια μας. Μας εβάζανε μωρέ παιδί μου συνέχεια οι Ιταλοί, που τση βρίσκανε τόσες οβίδες; Εμείς ερίχναμε λίγες, έτσι μας ελέγανε. Οι Ιταλοί από τα Τρία Αυγά μας εβάλανε την άλλη βραδιά με έξι βαρέα πυροβόλα. Μου καταστρέψανε το τσαντίρι. Λέω ήντα δα γενώ εδά το βράδυ; Βρίσκω μια χωματσουρα και με το σκαπανικό ήκανα μια τρύπα σαν τον άρκαλο και μπήκα μέσα. Μια τρύπα γεμάτη νερό. Μέσα στο νερό εκοιμήθηκα. Την άλλη μέρα μας εβάνανε πάλι τα Ιταλικά πυροβόλα. Μέσα στην τρύπα εμαζευτήκαμε πέντε άτομα. Όλη μέρα βάνανε οι Ιταλοί. Μια στιγμή’ ερχότανε μια οβίδα και σφύριζε. Τωσε λέω, κακομοίρηδες, από πίσω μας θα’ ρθει. Όπως το’πα εγίνηκε. Ήπεσε δίπλα μας και μας ελούσανε τα χώματα. Περιμένομε να σκάσει να μας ετινάξει στον αέρα και τση πέντε. Τυχεροί είμαστε γιατί δεν ήσκασε.

Από το Μετζγκοράνη επήγαμε πάλι πίσω στο Ψάρι. Σε ένα ρυάκι επήγα να πιω νερό. Ήτανε ένα μουλάρι ψοφισμένο και επερνούσε το νερό από την κοιλιά του μουλαριού. Ήπια. Ωραιότερο νερό δε θα το ξεχάσω. ‘Ενα βράδυ ήκανα το σταυρό μου και εζητηξα από το Θεό να μου συγχωρέσει τση αμαρτίες μου. Το χιόνι ήτανε δυο μέτρα ύφος και δεν είχαμε που να κοιμηθούμε. Ήθεσα απάνω στο χιόνι. Εγώ έλεγα από μέσα μου ότι το πρωί θα έχω πεθάνει. Το πρωί που εξύπνησα, ήμουνε σκεπασμένος με χιόνι από κορφής. Δεν ήπαθα τίποτα.

Μια άλλη μέρα επέταξα τη μια αρβύλα μου γιατί είχε διαλυθεί. Εφέρνανε από το βουνό Ιταλούς αιχμαλώτους και εσκέφτηκα να πάω να βγάλω ενός Ιταλού τσ’ αρβύλες του να τση βάλω. Σιμώνω σε ένα και του κάνω νόημα να βγάλει τση αρβύλες του. Με ξάνοιγε καλά-καλά μα δε μου μίλησε. Είπα από μέσα μου, Θεός υπάρχει, δεν τόνε γδύνω. Εγώ θα πάω αξυπόλυτος…

Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΜΑΡΙΑΝΩ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΟΪΤΑΛΙΚΟ ΠΟΛΕΜΟ

Στο κάλεσμα της Πατρίδας μας τον Οκτώβριο του 1940, όταν οι φασιστικές ορδές του Μουσολίνι επιβουλεύτηκαν τη χώρα μας, δήλωσε παρόν σύσσωμη η Σμαριανή νεολαία. Οι νεαροί Σμαριανοί ντύθηκαν στο χακί και μαζί με τους άλλους κρητικούς οδήγησαν την Πέμπτη Μεραρχία Κρητών να γράψει ένδοξες σελίδες στα χιονισμένα βουνά της Αλβανίας, στην Τρεμπεσίνα, στο Σεντέλι, στο Μετζγκοράνι, στην Κλεισούρα.

Οι ένδοξοι στρατιώτες μας, όταν τελείωσε ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος τον Απρίλιο του 1941, εγκαταλείφθηκαν στην τύχη τους. Μόνοι τους έπρεπε να βρουν τρόπο και μέσον για την κάθοδό τους στην Κρήτη. Ο δρόμος του γυρισμού ήταν δύσκολος. Η πορεία που ακολούθησαν οι στρατιώτες μας ήταν Αλβανία-Αθήνα-Πελοπόννησος-Κρήτη. Από τη νότια Πελοπόννησο με μικρά καΐκια έφταναν στη Γραμβούσα των Χανίων και πεζοπορώντας στο Σμάρι.

Οι Γερμανοί στο μεταξύ είχαν καταλάβει την Κρήτη. Με μία από τις διαταγές τους στις αρχές του 1942, καλούσαν τους Προέδρους των Κοινοτήτων να τους αναφέρουν ποιοι από τους στρατιώτες του χωριού τους επέστρεψαν από το μέτωπο και πότε. Σκοπός των Γερμανών ήταν να συγκεντρώσουν πληροφορίες για τους Κρητικούς που μπορούσαν να κρατήσουν όπλα σε μια ενδεχόμενη απόβαση των Συμμάχων στην Κρήτη.

Ο Πρόεδρος της Κοινότητας Σμαριού Σταθάκης απάντησε στους καταχτητές στέλνοντας τους αναλυτική κατάσταση με τους Σμαριανούς που επέστρεψαν στο Σμάρι μετά την 1η Ιουνίου 1941. Από το έγγραφο αυτό που διασώθηκε στο Γερμανικό Αρχείο της Γενικής Διοίκησης Κρήτης διαπιστώνουμε ότι από το χωριό Σμάρι πήραν μέρος στον Ελληνοιταλικό πόλεμο 49 Σμαριανοί. Αυτοί επέστρεψαν πίσω κατά ομάδες μέχρι τον Μάρτιο του 1942. Στον αριθμό αυτό πρέπει να προσθέσουμε και τον Μανόλη Πυροβολάκη του Γεωργίου ο οποίος χάθηκε στα χιονισμένα βουνά της Αλβανίας στις 14 Φεβρουάριου 1941.

Ελληνική Πολιτεία

Η Κοινότης Σμάρι

Αριθμ. Πρωτ. 417 Εν Σμάρι τη 22 Μαρτίου 1942

Προς

Την Σεβ. Νομαρχίαν Ηρακλείου εις Ηράκλειον

Κατόπιν της υπ. Αριθμ. Πρωτ. 47/11 ε.ε. υμετέρας εγκυκλ. διαταγής λαμβάνω την τιμήν να υποβάλω συνημμένην την σχετικήν κατάστασιν και παρακαλώ όπως ευαρεστούμενοι ενεργήσητε τα δέοντα

Ευπειθέστατος

Ο Πρόεδρος της Κοινότητος Σμάρι Σταθάκης.

Κατάστασεις ονομαστική των προσώπων τα οποία επανήλθαν εις την περιφέρεια της Κοινότητος Σμάρι Πεδιάδος από 1ης-6-1941 μετά σημειώσεων δι’ένα έκαστον της χρονολογίας αφίξεώς του, ως και της οικον. του καταστάσεως.

Εν Σμάρι τη 22 Μαρτίου 1942 Ο Πρόεδρος της Κοινότητας Σμάρι I. Σταθάκης

Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΚΑΙ ΣΜΑΡΙΑΝΟΙ

Άνθρωποι από τέσσερις διαφορετικούς λαούς, στο κοινό όραμα της Ελευθερίας, δημιούργησαν τον Μάιο του 1941 αυτό που έχει μείνει στην ιστορία μας σαν «έπος της Κρήτης». Κρητικοί, Νεοζηλανδοί, Αυστραλοί και Άγγλοι, προέταξαν τα στήθη τους εμπόδιο στον ναζισμό για δέκα μέρες, από τις 20 μέχρι τις 30 Μαΐου 1941 στην πιο σκληρή μάχη της ιστορίας. Στα Χανιά, στο Ρέθυμνο και στο Ηράκλειο αντιμετώπισαν έναν εχθρό ο οποίος ερχόταν από τον ουρανό.

Σ’έναν πόλεμο που είχε αρχίσει την 1η Σεπτεμβρίου 1939 με την εισβολή των Γερμανών στην Πολωνία. Είχε προηγηθεί η προσάρτηση της Αυστρίας και της Σλοβακίας. Ακολούθησε η κατάληψη της Νορβηγίας, της Δανίας, της Ολλανδίας, του Βελγίου, του Λουξεμβούργου και της Γαλλίας. Για να φτάσει ο Απρίλης του 1941 και ο Χίτλερ να στραφεί κατά της Ελλάδας.

Ένα μήνα μετά, το Μάη του 1941, το μόνο ελεύθερο κομμάτι γης της Ευρώπης ήταν ένα νησί. Η Κρήτη.

…ως ορμητήριο για την διεξαγωγή του από αέρος πολέμου κατά της Αγγλίας στην Ανατολική Μεσόγειο, πρέπει να προετοιμασθεί η κατάληψη της νήσου Κρήτης. Γι’αυτό πρέπει να ξεκινήσομε από το ότι όλη η ηπειρωτική Ελλάδα, συμπεριλαμβανομένης και της Πελοποννήσου, βρίσκεται στα χέρια των δυνάμεων τον Άξονα.

Για την εκτέλεση της διαταγής επιφορτίζω την Ανωτάτη Διοίκηση της Αεροπορίας, η οποία για τον σκοπό αυτό θα χρησιμοποιήσει κυρίως το σώμα των Αλεξιπτωτιστών και τα σώματα της αεροπορίας, που έχουν τοποθετηθεί στον χώρο της Μεσογείου…

Αυτά έλεγε μεταξύ άλλων η διαταγή της 25ης Απριλίου 1941 με την υπογραφή του Αδόλφου Χίτλερ για την επιχείρηση Ερμής. Μοναδικός σκοπός της επιχείρησης η από αέρος με δυνάμεις αλεξιπτωτιστών κατάληψη της Κρήτης.

Οι Κρητικοί στρατιώτες δεν είχαν καταφέρει να επιστρέψουν από το Αλβανικό μέτωπο. Η αποστολή των Γερμανών φαινόταν εύκολη. Ο λαϊκός ποιητής είπε:

Κρήτη κι η Μεραρχία σου αν ήτανε κοντά σου

δε θα πατούσε Γερμανός τ’άγια χώματά σου.

Όμως, τι κι αν οι στρατιώτες μας, δεν έδωσαν το παρόν. Ο ξεσηκωμός του λαού ήταν εντυπωσιακός. Άλλοι στίχοι τραγουδιού προτρέπουν:

Στιγμή να μην αφήσομε την Κρήτη να πατήσει

ζάλο και μπότα Γερμανόυ να τηνε μαγαρίσει.

Αλλά δυστυχώς η Κρήτη έπεσε στα χέρια του εχθρού. Όμως οι απώλειες των Γερμανών ήταν βαριές. Επίλεκτες γερμανικές στρατιωτικές δυνάμεις βγήκαν εκτός μάχης. Στην διάρκεια του B Παγκοσμίου Πολέμου και στην συνέχεια των πολεμικών επιχειρήσεων, ποτέ δεν χρησιμοποιήθηκε ξανά το σώμα των αλεξιπτωτιστών.

Σ’αυτόν τον αγώνα έδωσαν το παρόν και στρατιώτες από το χωριό μας. Εξ’άλλου πώς ήταν δυνατόν να απουσιάζει το Σμάρι από το κάλεσμα αυτό;

Σ’αυτή την μεγαλειώδη μάχη, το Σμάρι μέτρησε δύο νεκρούς.

Δυο Σμαριανά παλικάρια χάθηκαν στήνοντας τα στήθη τους για να φράξουν το δρόμο του σκληρού κατακτητή.

ΜΑΡΑΚΗΣ ΜΙΧΑΗΛ

Ο Μιχάλης Μαράκης του Ιωάννου και της Σταυρούλας γεννήθηκε στο Σμάρι. Σύμφωνα με τα αρχεία του Ελληνικού στρατού, έπεσε την δεύτερη μέρα της Μάχης της Κρήτης, στις 21 Μαΐου 1941 στην Αγιά Χανίων. Υπηρετούσε στον 6ο λόχο Πεζικού Χανίων και ήταν μόλις 23 ετών. Η αδερφή του Μιχάλη Μαράκη, Στυλιανή Μαράκη- Βιτσαξάκη αφηγείται για τον αδελφό της:

…μας ειδοποιήσανε ότι ο αδερφός μου σκοτώθηκε στα Χανιά. Μαζί τον εμάθαμε ότι ήτανε δύο στρατιώτες, ένας Χανιώτης και ένας από την Επισκοπή. Εμάθαμε που έμενε ο Πισκοπιανός και επήγαμε με τη μάνα μου στο σπίτι του. Ότι ώρα μας είδενε μας είπε:

Για το Μιχάλη ήρθατε; Μέχρι εκεί ήτανε η τύχη του. Είμαστε μαζί σε ένα καταφύγιο και κουβεντιάζαμε. Μας είπε ο Μιχάλης να πάμε στο απέναντι καταφύγιο, γιατί του φάνηκε καλύτερο το απέναντι. Εγώ του μίλησα και τον συμβούλεψα να μην πάμε. Ο Μιχάλης δεν μ’άκουσε και φεύγει και ως επήγαινε απέναντι του βάλανε οι Γερμανοί και τον εσκοτώσανε στη μέση του δρόμου. Τον θάψαμε εκεί.

Όταν ετελείωσε ο πόλεμος επήγαμε και πήραμε τα κόκαλά του με το κασονάκι και τα φέραμε στο νεκροταφείο στο Σμάρι.

Επήγαμε στα Χανιά και μας είπανε τον τόπο που ήτανε θαμμένος. Εβρήκαμε τον τάφο με ένα ξύλινο σταυρό απάνω.

Η μάνα μου με τον αδερφό μου επήγανε.

Εμείς είμαστε έξι παιδιά, τέσσερα αγόρια και δυο κορίτσια. Τη μάνα μου και τον πατέρα μου τσ’ ήφαγε ο καημός του Μιχάλη. Μέρα νύχτα κλαίγανε. Εποθάνανε με εκείνο τον καημό. Όταν έφυγε να πάει στρατιώτης μας είπε ότι έκανε τάμα του Χριστού ένα πενηντάρικο. Να το κρεμάσομε στον Χριστό την Μεγάλη Πέμπτη. Το βγάνει από την τσέπη του και μου το δίνει. Μας άφησε και ένα πεντακοσάρικο και μας είπε να του τα φυλάξομε και να τα αλλάξομε να του πέμπομε στο στρατό όποτε θα μας γράφει στο γράμμα.

Το τάξιμό του το ’κανα, εκρέμασα τη Μεγάλη Πέμπτη το πενηντάρικο στο Χριστό. Τα υπόλοιπα λεφτά δεν επρολάβαμε να του τα στείλομε. Τα ’χω ακόμη του Μιχάλη μας τα λεφτά. Στο μπαούλο. Άμα ανοίξω το μπαούλο να τα δω τόνε θυμούμαι και κλαίω.

Ο Μιχάλης μας. Ένα καλό παιδί. Όμορφος. Τον εφάγανε κι αυτόν οι Γερμανοί…

ΜΟΧΙΑΝΑΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

Ο Κωστής Μοχιανάκης του Γεωργίου και της Σοφίας γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Σμάρι. Στην Μάχη της Κρήτης πήρε μέρος με το λόχο του (6ος λόχος Πεζικού). Σκοτώθηκε στην Αγιά Χανίων την πρώτη μέρα της μάχης, 20 Μαΐου 1941. Ήταν 21 χρονών. Η αδερφή του Κωστή, Ελένη Μοχιανάκη, ζει στο Σμάρι και θυμάται : …δεν μας ελέγανε πως ο Κωστής μας εσκοτώθηκε στα Χανιά. Κι ένα πρωί που σηκώθηκε η μάνα μου από το κρεβάτι, μας καλεί κοντά τση και μας ε λέει. Ώφου παιδιά μου κι ηντά’παθα απόψε. Τι έπαθες μάνα; τη ρωτήξαμε εμείς. Τη νύχτα σα να ήρθε κανείς και με το χέρι του μ’ακούμπησε στο κούτελο. Μα ήτανε παγωμένο χέρι. Κακό θα μας ε τύχει. Δε περάσανε τρεις μέρες κι ήρθε η είδηση του χαμού του αδερφού μου. Ένας στρατιώτης από τον Ξυδά μας είπε πως ήτανε με τον Κωστή μας στον ίδιο λόχο. Και πως εβοβαρδίζανε οι Γερμανοί και οι δικοί μας στρατιώτες ήτονε μέσα στο καταφύγιο.

Και λέει ένας, μα δε θα βγει κανείς να δει ήντα γίνεται; Αποφασίστηκε ο Κωστής μας να βγει. Και μόλις επρόβαλε από το καταφύγιο επήρε ένα βλήμα και τον εσκότωσε. Ο πατέρας μου με τον αδερφό μου επήγανε στα Χανιά να βρούνε που ήτονε θαμμένος. Μα που να βρούνε; Τόσοι που ήτανε σκοτωμένοι που να βρει κανείς τον εδικό του;

Η μάνα μου δεν ήξερε το γέλιο των αθρώπω. Το πως γελούσανε αυτή δε το’ξερε. Και τσ’έλεγα μετά από χρόνια, μάνα, μα γιατί δε γελάς ; Μα πως να γελάσω μου’κάνε. Δυο παιδιά μου συναπόβγαλα και δε τα ξανάδα.

Γιατί και ο άλλος μου αδερφός ο Μιλτιάδης εσκοτώθηκε στον εμφύλιο.

Κι έφυγε πικραμένη η μάνα μου. Στο χωριό δεν έχομε ένα μνημείο γι’αυτούς που σκοτώθηκανε στση πολέμους. Δε πρέπει να γενεί ένα μνημείο στη Ρουσά;

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΑΤΟΧΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ 1941-1945

Η καταβύθιση του πλοίου ΤΑΝΑΪΣ (9 Ιουνίου 1944) και οι Σμαριανοί

Στις 9 Ιουνίου 1944 το πλοίο ΤΑΝΑΪΣ βρισκόταν αγκυροβολημένο στο λιμάνι του Ηρακλείου. Ήταν πλοιοκτησίας Στέφανου Παν. Συνοδινού. Αγοράστηκε το 1935 αντί του ποσού των 3800 λιρών Αγγλίας. Ονομάστηκε Τάνάίς από τον πλοιοκτήτη που του άρεσε να δίδει στα καράβια του ονόματα ποταμών της Ρωσίας. Ο ποταμός λοιπόν Τάνάίς (που βρίσκεται στο εσωτερικό της Ρωσίας), έδωσε το όνομά του στο πλοίο. Με πλοίαρχο το Μιλτιάδη Νικ. Παπαγγελή, την 17η Μαΐου 1941 είχε καταπλεύσει στην Σούδα με φορτίο ξυλείας προερχόμενο από τον Πειραιά. Την 26η Μαΐου εξακολουθούσε να παραμένει αγκυροβολημένο στη Σούδα, όταν τις πρωινές ώρες της ημέρας αυτής βομβαρδίστηκε από γερμανικά αεροπλάνα και βυθίστηκε σε πολύ μικρό βάθος. Στη συνέχεια, το πλοίο ανελκύστηκε και επισκευάστηκε από τους γερμανούς και χρησιμοποιείτο για δικές τους μεταφορές με το ίδιο όνομα, Τάνάίς.

Σ’αυτό το πλοίο το πρωί της 9ης Ιουνίου 1944 οι Γερμανοί επιβίβασαν όλους τους Εβραίους της Κρήτης (περίπου 300 άτομα) και τους Κρητικούς που είχαν συλλάβει τις πρώτες μέρες του Ιουνίου σε μπλόκα (περίπου 250 άτομα). Φόρτωσαν ακόμα και κάμποσους Ιταλούς. Προορισμός του πλοίου ήταν το λιμάνι του Πειραιά. Από τον Πειραιά οι Γερμανοί θα μετέφεραν τους ομήρους στο στρατόπεδο Μαουτχάουζεν. Τελικά το πλοίο βυθίστηκε ανοιχτά της Σαντορίνης και παρέσυρε στον βυθό τις 600 ψυχές που κουβαλούσε. Για την βύθιση του Τάνάίς οι απόψεις είναι διισταμένες. Άλλοι ιστορικοί ισχυρίζονται πως βυθίστηκε από τους ίδιους τους Γερμανούς και άλλοι ότι αυτό έγινε από τους συμμάχους.

Ένα ανέκδοτο έγγραφο από το αρχείο της ιδιωτικής συλλογής του Ηρακλειώτη κ. Κώστα Μαμαλάκη μας διαφωτίζει για την τύχη του πλοίου Τάνάίς.

Είναι η αναφορά του βρετανού πλοιάρχου του υποβρυχίου VIVID. Το πρωτότυπο της αναφοράς υπάρχει στο Βρετανικό αρχηγείο Ναυτικού.

Σύμφωνα λοιπόν με την αναφορά του πλοιάρχου που λεγόταν Μπάρλεϋ …το υποβρύχιό που ανήκε στο Βρετανικό στόλο της Ανατολικής Μεσογείου. Εκείνη την ημέρα περιπολούσε στο Νοτιοανατολικό Αιγαίο. Το Τάνάίς απέπλευσε από το λιμάνι του Ηρακλείου το πρωί της 9ης Ιουνίου 1944 στις 8.32 η ώρα, συνοδεία τριών σκαφών. Στις 2.31 μετά το μεσημέρι έγινε αντίληπτό από το υποβρύχιο VIVID. Στις 3.12 το υποβρύχιο είχε πάρει την σωστή θέση σκόπευσης. Η απόσταση μεταξύ του VIVID και του Τάνάίς ήταν 2300-2700 μέτρα. Το στίγμα του ήταν 35ο – 40κ Βόρειο και 25ο -1 lie Ανατολικό. To VIVID εκτόξευσε τέσσερις τορπίλες. Τον στόχο βρήκαν οι δύο από τις τέσσερις. Μετά την βύθιση του Τάνάίς το VIVID καταδύθηκε στα 80 πόδια, (σε βάθος 24 μέτρων). Εκεί, σε κατάσταση κατάδυσης παρέμεινε μέχρι τις 5.30 η ώρα το απόγευμα. Σαράντα πέντε λεπτά μετά τον τορπιλισμό του ακούστηκαν τέσσερις δυνατές εκρήξεις. Ίσως από το πολεμικό υλικό που μετέφερε στα αμπάρια του το πλοίο. Από την βυθομέτρηση που έκανε ο πλοίαρχος του υποβρυχίου Μπάρλεϋ, το Τάνάίς βυθίστηκε σε βάθος 1858 μέτρων. Το πλήρωμα του πλοίου που το αποτελούσαν Έλληνες και Γερμανοί βρέθηκε στη θάλασσα. Τα συνοδευτικά σκάφη περισυνέλεξαν τους ζωντανούς…

Αυτά γράφει ο πλοίαρχος Μπάρλεϋ για την βύθιση του Τάνάίς από το υποβρύχιό του. Οι Βρετανοί εξηγώντας (με άλλο έγγραφο στον Κώστα Μαμαλάκη), την ενέργειά τους, μιλούν για «μεγάλη τραγωδία». Στο πλοίο ΤΑΝΑΙΣ οι Γερμανοί είχαν επιβιβάσει και τρία παλικάρια από το χωριό Σμάρι.

Τον Στέλιο Χρονάκη, τον Δημήτρη Καλογεράκη και τον Γεώργιο Ξενικάκη.

ΧΡΟΝΑΚΗΣ ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ

Ο Χρονάκης Μανόλης, (που το παρανόμι του ήταν Πουλής) και η σύζυγός του Πηνελόπη από το χωριό Σμάρι Πεδιάδος, απέχτησαν δυο παιδιά. Τον Στέλιο και τον Δημήτρη. Όταν τα παιδιά μεγάλωσαν, αποφάσισαν μαζί ο Στέλιος και ο Δημήτρης να μετοικήσουν στο Ηράκλειο, για μια καλύτερη τύχη. Στο τέλος Μαΐου 1941, οι Γερμανοί ύψωσαν την σημαία τους στο Ηράκλειο. Ο Στέλιος δεν γύρισε στο Σμάρι αλλά σε όλο το διάστημα της γερμανικής κατοχής παρέμεινε στο Μεγάλο Κάστρο. Ανέπτυξε σοβαρή δραστηριότητα εναντίον των Γερμανών, οι οποίοι τον υποψιάστηκαν και τελικά τον συνέλαβαν το έτος 1944. Μαζί με τους Εβραίους της Κρήτης οι καταχτητές επιβίβασαν και 250 Κρητικούς στο Ελληνικό πλοίο ΤΑΝΑΪΣ στις 9 Ιουνίου 1944. Ο Στέλιος Χρονάκης από το Σμάρι ήταν ένας απ’αυτούς. Το πλοίο βούλιαξαν οι Σύμμαχοι έξω από την Σαντορίνη. Το τέλος όλων των επιβατών ήταν τραγικό.

ΚΑΛΟΓΕΡΑΚΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

Ο Γεώργιος Καλογεράκης και η γυναίκα του Καλλιόπη από το χωριό Σμάρι Πεδιάδος απέκτησαν έξι παιδιά. Το Μιχάλη, τον Αντώνη, τη Μαρία, τον Κωστή, το Μανόλη και το στερνοπαίδι το Δημήτρη. Ο μεγαλύτερος γιος Αντώνης είχε ανοίξει πριν τον πόλεμο του 1940 μπαζάλικο στην πόλη του Ηρακλείου. Είχε πάρει μαζί του τον μικρότερο αδερφό του Δημήτρη για βοηθό. Ο πόλεμος και η γερμανική Κατοχή βρίσκει τον Δημήτρη να υπηρετεί στην Χωροφυλακή. Για άγνωστους λόγους έπεσε στη δυσμένεια των κατακτητών, (ίσως για την αντιστασιακή του δράση), και τον συνέλαβαν το 1944. Και ο Δημήτρης Καλογεράκης ήταν μέσα στο πλοίο ΤΑΝΑΪΣ που βούλιαξαν οι σύμμαχοι.

Η Αναστασία Ροδιτάζη Καλογεράκη, ανιψιά του Δημήτρη, που ζει στο Σμάρι θυμάται:

…ο θείος μου ο Δημήτρης ήταν χωροφύλακας. Τον έπιασαν οι γερμανοί την Κατοχή και δεν ξαναφάνηκε. Τον αναζητούσε όλη τον η οικογένεια. Ο παππούς μου τον γύρευε συνεχεία. Του λέγανε κάποιοι καλοθελητές (φλυτζανούδες, χαρτορίχτρες, μέντιουμ) ότι ζει για να τους δίνει ο παππούς μου χρήματα. Πολλά χρόνια μετά την Κατοχή μάθαμε ότι ήταν μέσα στο πλοίο ΤΑΝΑΙΣ που το βούλιαξαν οι Γερμανοί στην Σαντορίνη…

ΞΕΝΙΚΑΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

Ο Γεώργιος Ξενικάκης καταγόταν από το χωριό Κιθαρίδα Μαλεβυζίου. Είχε παντρευτεί από το Σμάρι Πεδιάδος την Κυριακούλα Βιτσαξάκη και απέκτησαν ένα παιδί τον Μαρίνο. Στα χρόνια της Κατοχής έμεναν στο Σμάρι.

Ο Γεώργιος Ξενικάκης είχε οργανωθεί στην Εθνική Αντίσταση. Οι αποστολές που εκτελούσε ήταν οι περισσότερες στην πόλη του Ηρακλείου. Το όνομά του αναφέρεται και από τον I. Μουρέλλο στο βιβλίο του «η Μάχη της Κρήτης» σελ. 701. Λίγο πιο κάτω από εκεί που σήμερα στεγάζεται το Μηχανολογικό Γραφείο Ηρακλείου και ο ΟΑΕΔ, οι Γερμανοί είχαν επιτάξει μια τεράστια αποθήκη του Τριανταφυλλίδη που οι ντόπιοι ονόμαζαν ΦΑΦΛΕΣΑ. Ο Γεώργιος Ξενικάκης μαζί με τον φίλο του Γιάννη Καλλέργη από το χωριό Λουτράκι Μαλεβυζίου και άλλους 5 συντρόφους του αντιστασιακούς, ανέλαβαν να μπουν κρυφά στην αποθήκη και να καταστρέψουν μεγάλες ποσότητες φαρμάκων και νερού που προορίζονταν για τον ανεφοδιασμό των Γερμανών στο μέτωπο. Η αποστολή πέτυχε, τα φάρμακα και τα νερά καταστράφηκαν, αλλά ο Γεώργιος Ξενικάκης συνελήφθη αργότερα μαζί με τον φίλο του Γιάννη Καλλέργη και τους υπόλοιπους που έλαβαν μέρος στην επιχείρηση. Αιτία ένα κουτί με πούρα γερμανικά που πήραν από την αποθήκη. Στην αντίληψη κάποιου Γερμανού στρατιώτη υπέπεσε ένας Ηρακλειώτης στη Χανιόπορτα που κάπνιζε απ’αυτά τα πούρα και έτσι ξεκίνησε η σύλληψή τους. Τους επιβίβασαν στο πλοίο ΤΑΝΑΪΣ με τα άλλα κρητικά παλικάρια και πνίγηκαν, μαζί με τους Εβραίους.

Εκεί στα ανοιχτά της Σαντορίνης.

Στον βυθό, μέσα σε ένα πλοίο, που το όνομά τον ήταν ΤΑΝΑΙΣ. Διακόσια πενήντα από τα παλικάρια της Κρήτης και τριακόσιοι πενήντα Εβραίοι. Μεταξύ των Κρητικών, άντρες λεβέντες, απροσκννητοι, περήφανοι.

Μεταξύ των Εβραίων, μικρά παιδιά, άρρωστοι, γέροι, γυναίκες. Και ένα χωριό, το ΣΜΑΡΙ, με την δική του συμμετοχή στον κατάλογο των θυμάτων. Κάποιος μπορεί να ρωτήσει Γ I A Τ I;

Κανείς όμως ποτέ δεν θα δώσει μια πειστική απάντηση.

Το Πρόστιμο στην Κοινότητα Σμαρίου

από το Διοικητή Φρουρίου Κρήτης

Διοικητής Φρουρίου Κρήτης.

Την 6 Μαρτίου 1942

Αφορά: Εργασίας Αεροδρομίου Καστελλίου

Η διεύθυνση κατασκευής Αεροδρομίου Καστελλίου έχει μεγάλη ανάγκη εργατικών χειρών. Υποχρέωσε λοιπόν τας κάτωθι αναφερομένας κοινότητας να διαθέτουν καθ’ημέραν τους επόμενους εργάτας:

1) Πολυθέα	50	εργάτας	10) Λιλιανό	40	εργάτας
2) Ξειδάς	110	εργάτας	11) Μουκτάροι	65	εργάτας
3) Καστέλλι	170	εργάτας	12) Βαρβάροι	35	εργάτας
4) Σμάρι	100	εργάτας	13) Ζωφόροι	40	εργάτας
5) Αποστολιανό	130	εργάτας	14) Κασταμονίτσα 60		εργάτας
6) Σαμπά	35	εργάτας	15) Αμαριανό	55	εργάτας
7) Βώνη	90	εργάτας	16) Παρασκιές	70	εργάτας
8) Αστρίτσι	50	εργάτας	17) Πεζά	40	εργάτας
9) Θραψανό	265	εργάτας

Ζητώ εκ μέρους σας να υποδείξετε και πάλιν εις τας Κοινότητας, ότι την υποβληθείσαν εις αυτάς υποχρέωσιν, πρέπει απαραιτήτως να τηρήσουν. Αντίγραφον της διαταγής σας δέον να μου απευθύνετε.

Εις περίπτωσιν καθήν οι ζητούμενοι εργάται δεν διατεθώσιν, έχω υπ’όψιν μου να επιβάλω αισθητός ποινάς. Εις τρεις περιπτώσεις έχω αναγκασθή ήδη να υποβάλω ποινάς. Ετιμωρήθησαν:

Η κοινότης Βώνης δια παραδόσεως 15 προβάτων.
Η κοινότης Κασταμονίτσας δια παραδόσεως 500 οκάδων ελαίου.
Η κοινότης Σμάρι δια παραδόσεως 2 βοών προς σφαγή και 2 προβάτων προς σφαγή. Τα 2 πρόβατα θα διάθεση προσωπικώς ο πρόεδρος της κοινότητος διότι δεν εξετέλεσε δοθείσαν αυτώ διαταγήν.

Δια τον Διοικητήν του Φρουρίου Κρήτης Ο Επιτελάρχης

Εις την κοινότητα Κασταμονίτσας η παράδοσις 500 οκάδων ελαίου, εις την κοινότητα Σμάρι την παράδοσιν δύο βοών προς σφαγήν ως επίσης δύο προβάτων τα οποία θα διαθέση προσωπικώς ο Πρόεδρος διότι δεν εξετέλεσεν δοθείσαν αυτώ διαταγήν.

Επειδή αι ρηθείσαι ανωτέρω ποιναί είναι ομαδικαί και επιβάλλονται εις την ομάδα της Κοινότητος δέον να γίνη ερανικός κατάλογος δια να καταβάλουν εξ ίσου πάσαι αι οικογένειαι. Εκ του συλλεχθησομένου ποσού θ’αγορασθούν και θα παραδοθούν εις την αρμοδίαν Γερμανικήν αρχήν τα πρόβατα το έλαιον και οι δύο βόες.

Αναφέρατε ημίν την εκτέλεσιν της παρούσης

Ο Νομάρχης Πασαδάκης

Παρατηρήσεις

α) Όπως διαπιστώνει ο αναγνώστης των παραπάνω εγγράφων, η εργασία των κατοίκων των κοινοτήτων για την δημιουργία του αεροδρομίου Καστελλίου ήταν υποχρεωτική, χωρίς χρηματική αποζημίωση των εργαζομένων. Ο Διοικητής Φρουρίου Κρήτης χρησιμοποιεί τη φράση …υποχρεώ λοιπόν τας κάτωθι αναφερομένας κοινότητας… Η άποψη επομένως ορισμένων συγγραφέων της περιόδου 1940-1945 ότι ο γερμανικός στρατός αποζημίωνε χρηματικά με ημερομίσθιο τους εργάτες στα έργα του αεροδρομίου Καστελλίου είναι τουλάχιστον αστεία. Γι’αυτό και η «υποχρεωτική» εργασία ονομάστηκε από τους κατοίκους των χωριών του τόπου μας «αγγαρεία». Ο Πρόεδρος της Κοινότητας κάθε χωριού μοίραζε τους άντρες της αγγαρείας σε δύο δεκαπενθήμερες βάρδιες τις «δεκαπενταμερίες».

β) Στο έγγραφο του Γερμανού Διοικητή Κρήτης αναφέρονται 17 Κοινότητες της περιοχής μας. Αυτό δεν σημαίνει ότι κοινότητες που δεν αναφέρονται (π.χ. Μαθιά, Γεράκι, Καρουζανώ κλπ.) δεν έστελναν εργάτες στην αγγαρεία. Επόμενο έγγραφο του Γερμανού Διοικητή Κρήτης αναφέρει τον αριθμό των εργατών και αυτών των Κοινοτήτων.

γ) Ένα ερώτημα που προκύπτει από τα παραπάνω δύο έγγραφα είναι γιατί η Κοινότητα Σμαριού, (όπως και η Κοινότητα Κασταμονίτσας και Βώνης), δεν έστειλε εργάτες στα έργα. Από την δική μου έρευνα προκύπτει ότι οι Σμαριανοί δεν υπάκουσαν στην πρώτη αυτή διαταγή του Γερμανού Διοικητή, (για το αεροδρόμιο Καστελλίου), γιατί αφ’ενός οι περισσότεροι άνδρες του χωριού είχαν φτάσει εκείνους τους μήνες από το Αλβανικό μέτωπο προσπαθώντας να ξαναφτιάξουν τη ζωή τους όπως μπορούσαν και αφ’ετέρου η δουλειά τους, (να αγοράζουν απ’όλη την Κρήτη φετσόλαδα), δεν τους επέτρεπε να παρουσιάζονται κάθε μέρα στα έργα. Η καθημερινή παρουσία θα σήμαινε γι’αυτούς πείνα και δυστυχία των οικογενειών τους. Η αρνητική τους στάση, θεωρείται από μένα ως ύψιστη μορφή αντίστασης κατά του Γερμανικού Στρατού και μάλιστα σε μια χρονική στιγμή, Μάρτιος 1942, που ο Γερμανικός στρατός είχε επιβληθεί στην Κρήτη με εκτελέσεις, συλλήψεις, αρπαγές και λεηλασίες περιουσιών. Μετά την επιβολή του προστίμου οι Σμαριανοί υπάκουσαν και έτσι σε όλη την διάρκεια της γερμανικής Κατοχής το Σμάρι έστελνε 100 εργάτες καθημερινά στην αγγαρεία.

δ) Ο Πρόεδρος της Κοινότητας Σμαρίου τιμωρήθηκε προσωπικά με την παράδοση δύο προβάτων, όχι γιατί αντέδρασε στη διαταγή του Γερμανού Διοικητή, αλλά γιατί δεν έστειλε, (από αμέλεια ίσως), το έγγραφο που του ζητούσε …αντίγραφον της διαταγής σας δέον να μου απευθύνετε…

ε) Το πρόστιμο αναλογούσε σε όλους τους κατοίκους εξ’ίσου και τα χρήματα μαζεύονταν με έρανο όπως αναφέρει και ο δοτός Νομάρχης Ιωάννης Πασαδάκης.

στ) Ο παππούς μου, Γεώργιος Καλογεράκης του Ιωάννου, μου έλεγε πως τα χρόνια της Κατοχής οι Γερμανοί ήρθαν στο Σμάρι τουλάχιστον δύο φορές και επιτάξανε τα βόδια του χωριού για να θρέψουν το Γερμανικό Στρατό του Καστελλίου. Και του ίδιου του πήραν μία αγελάδα και συνέβη η παρακάτω σκηνή όπως την περιγράφει ο ίδιος: …εμαζέψανε οι Γερμανοί τσι αηλιές και τση ματζέτες στη Ρουσά. Εγώ είχα μια κόκκινη ματζέτα και μου λέει η γιαγιά σου η Ερήνη. Γιώργη να πας θες κι εσύ τη ματζέτα; Ήντα να κάνω, να μη τη πάω; Και σηκώνομαι και παίρνω τη και πάω στη Ρουσά.

Όντενεξεκίνουνα να πάω τη ματζέτα ήρθανε στην αυλή δυο Γερμανοί και πιάνουνε δύο όρνιθες και τση παίρνουνε. Εζητήξανε και αυγά και η γιαγιά σου τος ήδωσε πέντε αυγά και εκάνάνε στα αυγά μια τρύπα και τα ρουφούσανε και τα τρώγανε άψητα. Τση γιαγιάς σου τότε τσ’είχανε κομμένο το πόδι. Και έρχεται στη Ρουσά με τα γόνατα γιατί το ψεύτικο πόδι το’βαλε μετά τη Κατοχή. Και πάει στο Γερμανό και βάνει τα κλάματα η Ερήνη και του λέει ανέ μας ε πάρετε τη ματζέτα εμείς ήντα θα γενουμε; Ξάνοιξε του λέει που δεν έχω πόδι. Κι έχομε κι ένα κοπέλι, σε παρακαλώ μη μας ε πάρεις την αηλιά. Ο Γερμανός αξιωματικός την ξάνοιξε τη γυναίκα μου, φαίνεται πως τηνε λυπήθηκε και διαλέγει μια αδύνατη και κακοτερένια αηλιά του παπά Αντρέα από το Καστέλλι. Τη κακοτερένια αηλιά την είχενε ο Σταθάκης ο Γιάννης με το παπά Αντρέα ξεχαρτζιστή. Διατάζει τση στρατιώτες και μας τη δίνει. Επήρανέ μας τη δική μας και μας εδώκανε τη κακοτερένια του Σταθάκη και του παπά Αντρέα. Σε κάμποσο καιρό ήρθε ο παπά-Αντρέας στο Σμάρι, ήμαθε ότι οι Γερμανοί τη δική του αηλιά μας τη φήκανε με τα κλάματα που ήκανε η γιαγιά σου και μου γυρευγε μερτικό. Ήντα να κάνω, του τόδινα σιγά σιγά μέχρι που τόνε ξεπλήρωσα…

ζ) Το πρόστιμο των δυο αγελάδων που έβαλε ο Γερμανός Διοικητής στους κατοίκους του Σμαριού ήταν για την εποχή αυτή αβάσταχτο. Χρήματα δεν υπήρχαν και ο έρανος δεν απέδωσε τόσα όσα χρειάζονταν για την αγορά των δύο ζώων. Η ερευνά μου δεν αποκάλυψε με ποιο τρόπο αγοράστηκαν οι αγελάδες, φαντάζομαι πως οι ιδιοκτήτες τους θα πληρώθηκαν με λάδι, καρπό, κρασί ή κάπως έτσι.

η) Από τον αριθμό των εργατών που υποχρεώνεται κάθε Κοινότητα να στέλνει στην αγγαρεία του αεροδρομίου Καστελλίου, διαπιστώνεται αναλογικά και ο πληθυσμός κάθε χωριού της περιοχής μας τα χρόνια της Κατοχής.

θ) Τα έγγραφα βρίσκονται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους και τα στοιχεία τους, (αριθμός φακέλου και αριθμός εγγράφου), είναι στη διάθεση όλων των αναγνωστών.

Επιτάξεις ημιόνων

(Σμάρι – Αύγουστος 1943)

Την 1η Ιουνίου 1941 η Κρήτη βρισκόταν στα χέρια των δυνάμεων του Άξονα. Τρεις νομούς, (Χανίων, Ρεθύμνης και Ηρακλείου) κράτησαν υπό την κατοχή τους οι Γερμανοί και παρέδωσαν το Νομό Λασιθίου στις Ιταλικές κατοχικές δυνάμεις. Διαπιστώνοντας οι Γερμανοί την στρατηγική σημασία του νησιού για τις εξελίξεις του πολέμου, (κυρίως για τις επιχειρήσεις στη Βόρειο Αφρική), αποφάσισαν την οχύρωσή της Κρήτης με στρατιώτες και πολεμικό υλικό, ονομάζοντάς την ταυτόχρονα «Φρούριο Κρήτη» και στο Γερμανός Διοικητή του νησιού, με το βαθμό Στρατηγού, έδωσαν τον τίτλο «Διοικητή Φρουρίου Κρήτης».

Τα σχέδια των κατακτητών μπήκαν αμέσως σε λειτουργία με την κατασκευή αεροδρομίων (Καστελλίου Πεδιάδος και Τυμπακίου), και οχυρωματικών έργων (το οχυρό Mullenberg στη Χερσόνησο κ.α.)

Ο εκπορθητής της Κρήτης Στρατηγός Στούντεντ εξέδωσε στις 17 Ιουνίου 1941 την παρακάτω διαταγή:

ΚΡΗΤΗ τη 17 Ιουνίου 1941

Βάσει της εξουσιοδοτήσεως ην μοι παρέσχεν ο Φύρερ και Ανώτατος Αρχηγός του Στρατού εντέλλομαι τα κάτωθι

ΥΠΟΧΡΕΩΣΙΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Ιον/ Όλος ο πληθυσμός ανεξαρτήτως επαγγέλματος ηλικίας και φύλλου υποχρεούνται κατά διαταγήν του Δημάρχου να προσφέρει ΟΙΑΝΔΗΠΟΤΕ ΕΡΓΑΣΙΑΝ. Τούτον ισχύει ιδιαιτέρως δια την συγκέντρωσιν της συγκομιδής, δι’αεροδρόμια, δρόμους και παρόμοιας εργασίας.

2ον/ μέχρι νεωτέρας διαταγής τούτο ισχύει ΚΑΙ ΔΙΑ ΤΑΣ ΚΥΡΙΑΚΑΣ και εκτός συνήθους ώρας εργασίας.

3ον/ Όλα τα μεταγωγικά μέσα (άλογα, όνοι) καθώς και άμαξαι οφείλουν να τίθενται εις την διάθεσιν των Δημάρχων εις περίπτωσιν απαιτήσεως προς παροχήν εργασίας.

4ον/ Κάθε Κοινότης οφείλει αμέσως να συστήση υπό την οδηγίαν καταλλήλων προσώπων μίαν φάλαγγαν εργασίας δια την εκτέλεσιν επειγουσών εργασιών ούτως ώστε εντός 3 ωρών να είναι εις θέσιν να εργασθή. Η δύναμις καθορίζεται αναλόγως του αριθμού των κατοίκων επί 1000 κατοίκων αναλογούν 190 άνδρες και 5 έφεδροι.

5ον/ Εκείνος ο οποίος δεν ήθελε συμμορφωθή προς τας υποχρεώσεις τας εκπηγαζούσας εκ των ανωτέρω διαταγών θα τιμωρηθή λόγω αρνήσεως εργασίας ή λόγω σαμποτάζ με φυλάκισιν ή ειρκτήν και εις ιδιαιτέρας σοβαρός περιπτώσεις με την ποινήν του θανάτου.

Ο ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΔΙΟΙΚΗΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

Για την οχύρωση του νησιού χρειάζονταν εργατικά χέρια και μεταφορικά μέσα. Με την παραπάνω διαταγή πέρασε στην δικαιοδοσία των Προέδρων των Κοινοτήτων το θέμα των εργατών οι οποίοι θα δούλευαν υποχρεωτικά επί 15 ημέρες με αναλογία 10 κατοίκους στους 100, (στη συνέχεια ο αριθμός τους θα πολλαπλασιαζόταν), καθώς και οι επιτάξεις των ζώων, (αλόγων, μουλαριών, γαϊδουριών κ.α.).

Στο Σμάρι πολλοί κάτοικοι ασχολούνταν με το εμπόριο λαδιών και γύριζαν ολόκληρη την Κρήτη. Χρήσιμο εργαλείο γι’αυτήν την δουλειά ήταν το μουλάρι. Υπήρχαν λοιπόν πολλά ζωντανά στο χωριό. Οι πρώτες επιτάξεις των Γερμανών έγιναν το 1942. Πολλοί Σμαριανοί παρέδωσαν τα μουλάρια τους στις γερμανικές δυνάμεις του Καστελλίου. Το έτος 1943, (τον Αύγουστο), χρειάστηκαν και άλλα ζώα οι κατακτητές για τα καταναγκαστικά έργα. Διέταξαν τους Προέδρους των Κοινοτήτων να απογράψουν όσα δεν είχαν επιταχθεί την προηγούμενη χρονιά. Στο Σμάρι το έργο ανέλαβε ο Πρόεδρος της Κοινότητας Ιωάννης Σταθάκης. Με το παρακάτω έγγραφό του κάνει γνωστό στο Γερμανικό Φρουραρχείο Καστελλίου τον αριθμό των ημιόνων που υπάρχουν στο Σμάρι τον Αύγουστο του 1943.

Κοινότης Σμάρι Πεδιάδος

Κατάστασις Εμφαίνουσα τα ονοματεπώνυμα των κατόχων ημιόνων

της Κοινότητος Σμάρι Πεδιάδος

Χρονάκης Ευάγγελος του Ιωάννου
Χρονάκης Νικόλαος του Γεωργίου
Διακενισάκης Κωνσταντίνος του Χρησ.
Βιτσαξάκης Γεώργιος του Δημητρίου
Τζανοδασκαλάκης Ιωάννης του Νικολάου
Καλυκάκης Γεώργιος του Εμμανουήλ
Δαβάκης Νικόλαος του Δημητρίου

Εν Σμάρι τη 20-8-1943 Ο Πρόεδρος της Κοινότητας

Σταθάκης

Τα ζώα έπρεπε να βρεθούν συγκεκριμένη ημέρα, (την οποία θα καθόριζε το Γερμανικό Φρουραρχείο του Καστελλίου), στην πλατεία του χωριού (Ρουσά), προς επίταξη. Το ίδιο θα γινόταν και σε άλλα χωριά του Νομού Ηρακλείου. Οι Γερμανοί είχαν ετοιμάσει το παρακάτω έντυπο (με τη συμβολή του Νομάρχη Ηρακλείου), με το οποίο υποτίθεται θα αποζημίωναν τους κατόχους μουλαριών. (Αναφέρω τη λέξη υποτίθεται γιατί δεν πληρώθηκε ποτέ κανείς για τις επιτάξεις που πραγματοποίησαν στην διάρκεια της τετράχρονης τυραννίας τους):

ΑΠΟΦΑΣΙΣ

Η υπογεγραμμένη επιτροπή αποτελουμένη 1) εκ του Νομοκτηνίατρου κ. Νικολάου Συγκελάκη 2) Νομοκτηνίατρου κ. Θωμά Φανουράκη και 3) εκ του Υπο/κητού της Χωροφυλακής της περιφερείας…………………………………. εις… ην ανήκει το χωρίον , συσταθείσα

δια της υπ. αριθμ. 8523 της 7 Αυγούστου 1943 Δ/γής του κ. Νομάρχου Ηρακλείου προς επίταξιν είκοσι πέντε (25) ημιόνων δια τον Γερμανικόν στρατόν.

Έχουσα υπ’όψιν την ανωτέρω Διαταγήν καθορίζει αξίαν ελευθέρας σημερινής αγοράς του επιταχθέντος εντολή του γερμανικού Φρουραρχείου Ηρακλείου ημιόνου του………………………………………………………………………………………………………..

κατοίκου………………. εις δραχμάς………….

Επειδή δε συμφώνως τη ανωτέρω εντολή έλαβεν ο ειρημένος εκ του ανωτέρου ποσού παρά των Γερμανικών Αρμοδίων Αρχών δραχμάς τρία εκατομμύρια (3.000.000), το υπόλοιπον των δραχμών θέλει εισπράξη παρά των κάτωθι κατοίκων του χωρίου :

…………….. κ.λ,π.

κατόχων εκάστου ενός ημιόνου. Ήτοι ένας έκαστος εκ των ανωτέρω δέον να καταβάλη εις τον δραχμάς εντός οκτώ ημερών από σήμερον άλλως θέλει συμφώνως

τη ανωτέρω Δ/γή του κ. Νομάρχου συμφώνως τη ειρημένη Δ/γή του κ,. Νομάρχου συλληφθή και παραπεμφθή εις την Επιτροπήν ασφαλείας προς εκτόπισιν.

Εν Ηρακλείω τη

Η Επιτροπή

Η αθλιότητα των κατοχικών αρχών σε όλο της το μεγαλείο. Δηλαδή με άλλα λόγια, η παραπάνω απόφαση λέει ότι οι Γερμανικές αρχές θα αποζημιώσουν τον κάτοχο του μουλαριού που θα επιταχθεί, με το ποσόν των 3.000.000 δραχμών και το υπόλοιπο ποσό θα κληθούν να πληρώσουν οι συγχωριανοί του.

Οδήγησαν λοιπόν οι δυστυχείς χωριανοί μας τα μουλάρια τους στη Ρουσά. Και οι εφτά σύμφωνα με την κατάσταση ; Όχι. Δύο Σμαριανοί δεν παρουσιάστηκαν με τα μουλάρια τους στην πλατεία. Ο Χρονάκης Ευάγγελος του Ιωάννου και ο Δαβάκης Νικόλαος του Δημητριού.

Ο γερμανικός στρατός πέρασε στην ιστορία του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου για δύο κυρίως λόγους. Για την σιδερένια πειθαρχία του και για την αυστηρότητα και τήρηση των Διαταγών που εξέδιδαν οι κατά τόπους Γερμανοί Διοικητές.

Δεν ήταν λοιπόν απλό πράγμα η μη παρουσίαση στην πλατεία και των ίδιων και των μουλαριών τους, των χωριανών μας Βαγγέλη Χρονάκη και Νικολάου Δαβάκη. Αντιμετώπιζαν ποινές εκτοπισμού, (όπως αναφέρεται στην παραπάνω απόφαση), φυλακίσεως, και αν προέκυπτε για τις κατοχικές αρχές υποψία σαμποτάζ, κι αυτήν ακόμη την ποινή του θανάτου. Γιατί λοιπόν δεν παρουσιάστηκαν στην επίταξη ; Η έρευνα δεν οδήγησε στη διασαφήνιση των αιτιών. Μπορώ όμως να αναφέρω ενδεικτικά τρεις λόγους:

α) Ίσως να μεσολάβησε ο Γεώργιος Κτιστάκης του Σταματού ή Γερμανός, στις γερμανικές αρχές του Καστελλίου, που ήξερε τη Γερμανική γλώσσα, (αιχμάλωτος στο Γκέρλιτς της Γερμανίας στον Δευ Παγκόσμιο Πόλεμο απ’όπου πήρε και το παρανόμι Γερμανός), φλογερός πατριώτης ο ίδιος, είχε βοηθήσει και σε άλλες δύσκολες περιπτώσεις το Σμάρι τα χρόνια της Κατοχής. Με τη μεσολάβησή του δεν επιτάχθηκε κανένα μουλάρι από το χωριό Σμάρι.

β) Γνώριζαν πως ο Γερμανός Διοικητής του Καστελλίου Ταγματάρχης Τροστ δεν ήταν στυγνός ναζιστής, έδειχνε επιείκεια πολλές φορές σ’αυτά που συνέβαιναν στον τόπο μας κι ίσως αυτό τους οδήγησε στο να κρύψουν τα μουλάρια τους και να κρυφτούν και οι ίδιοι.

γ) Επειδή το μουλάρι για τους Σμαριανούς ήταν πολύτιμο για τις «στραθιές» που έκαναν σ’ολόκληρη την Κρήτη, ένα χρήσιμο εργαλείο για την επιβίωση των ίδιων και των οικογενειών τους, θεώρησαν σπουδαιότερο την απόκρυψη και τη μη επίταξη των ζωντανών τους από τους Γερμανούς παρά και απ’αυτήν ακόμη την ίδια τη ζωή τους.

Η έρευνα των Γερμανικών εγγράφων στο ιστορικό Αρχείο Χανίων, (Αρχείο Γερμανικής Στρατιωτικής Διοικήσεως 1941-1945), έφερε στο φως την κατάσταση με το πρόστιμο που επιβλήθηκε στους ανυπάκουους Ηρακλειώτες οι οποίοι δεν παρουσίασαν τα μουλάρια τους στην επιτροπή επιτάξεως. Μεταξύ των ονομάτων και οι Ευάγγελος Χρονάκης και Νικόλαος Δαβάκης από το χωριό ΣΜΑΡΙ οι οποίοι τιμωρήθηκαν με πρόστιμο 2.000.000 και 5.000.000 δραχμών αντίστοιχα.

ΚΑΤΑΣΤΑΣΙΣ

Εμφαίνουσα τα ονοματεπώνυμα των μη παρουσιασάντων τους ημιόνους των προς επιθεώρησιν εις την επιτροπήν επιτάξεως κατά τας ορισθείσας ημέρας.

Ονοματεπώνυμον	Τόπος Διαμονής	Πρόστιμον επιβληθησόμενον
1) Δημ. Βιστάκης	Βενεράτο	4.000.000
2) Χρυσή Ν. Βαρδαλαχάκη	Κρουσώνας	1.000.000
3) Ευάγ. Ιερωνυμίδης	Κρουσώνας	2.000.000
4) Νικόλ. I. Βιδοζαχαράκης	Κρουσώνας	1.000.000
5) Στυλ. Αν. Φασουλάκης	Κρουσώνας	2.000.000
6) Εμμ. I. Κοκολάκης	Κρουσώνας	1.000.000
7) Φωτεινή Μαυρόκωστα	Κρουσώνας	1.000.000
8) Ιωάνν. Μ. Βατσάκης	Κρουσώνας	1.000.000
9) Ηρακλ. Ξενικάκης	Κρουσώνας	1.000.000
10) Μιχαήλ Ε. Αναγνωστάκης	Δαφνές	1/2
11) Γεώργ. I. Γιακουμάκης	Δαφνές	1/2
12) Εμμ. Δ. Γιακουμάκης	Δαφνές	1/2
13) Δημ. Γναφάκης	Δαφνές	5.000.000
14) Γεώργ. Ν. Ζωρακάκης	Δαφνές	5.000.000
15) Εμμ. Μαλιχούτης	Θραψανός	3.000.000
16) Κίμων Γερογιαννάκης	Γεράκι	5.000.000
17) Κων. Ε. Παπαδάκης	Ποταμιές	2.000.000
18) Ευάγ. Χρονάκης	ΣΜΑΡΙ	2.000.000
19) Νικόλ. Δαβάκης	ΣΜΑΡΙ	5.000.000
20) Ιωάν. Ε. Παναγιωτάκης	Μοχός	5.000.000
21) Νικόλ. Ε. Διαμαντάκης	Μοχός	5.000.000
22) I. Χ/Γεωργίου Καλαθάκης	Αρχάνες	4.000.000
23) Κων. Ξανθουδάκης	Αρχάνες	3.000.000
24) Νικήτας Ψαραδάκης	Αρχάνες	3.000.000
25) Δημήτ. Μπουνάκης	Αρχάνες	1.000.000

Εμμ. Κρασονικολάκης
Εμμ. Ιωσήφ Χαλκιαδάκης
Εμμ. Ν. Χανιαλάκης
Μιχαήλ Κεχαζιαδάκης
Γεώργ. Δ. Χαλαμπαλάκης
Γεώργ. Πλουμίδης
Ιωάν. Θ. Βερβελάκης
Δημήτ. Κατσουλάκης
Πολ. Νερατζάκης
Χρησ. Παπαδημητράκης
Νικόλ. Κονσολάκης
Ιωάν. Ραπτάκης
Γεώργ. Χατζάκης
Γεώρ. I. Βλαστός

Ε. Καστελλιανά	2.000.000
Ε. Καστελλιανά	2.000.000
Σχοινιά	5.000.000
Σχοινιά	5.000.000
Σχοινιά	5.000.000
Σχοινιά	5.000.000
Σχοινιά	5.000.000
Σχοινιά	3.000.000
Ε. Βιάνος	3.000.000
Ε. Βιάνος	5.000.000
Αμιρά	2.000.000
Αμιρά	2.000.000
Νιπηδιτός	5.000.000
Ρουσοχώρια	5.000.000

Εμφύλιος Πόλεμος 1947-1949

Στον αδερφοκτόνο αυτόν πόλεμο, ο οποίος οδήγησε τη χώρα μας πολλά χρόνια πίσω και οι καταστροφές που επέφερε ακόμη και σήμερα δεν έχουν επουλωθεί τελείως, το Σμάρι είχε τρία θύματα. Τρεις νεαροί Σμαριανοί έπεσαν στα πεδία των μαχών, σ’ένα ακατανόητο και φριχτό πόλεμο, σε μια ταραγμένη περίοδο της νεώτερης Ελληνικής Ιστορίας.

Οι νεκροί του Σμαριού :

Μοχιανάκης Μιχάλης του Κωνσταντίνου.

Τζανοδασκαλάκης Μανόλης του Γρηγορίου

Μοχιανάκης Μιλτιάδης του Γεωργίου

Στρατόπεδο εργασίας Λαμστντορφ

Μανόλης Καλυκάκης-Κασαπομανόλης. 49μήνες και 18 ημέρες στην αιχμαλωσία!!!

Αμέσως μετά την κατάληψη της Κρήτης από τις δυνάμεις του φασισμού, για το Μανόλη Καλυκάκη-Κασαπομανόλη αρχίζει ένας Γολγοθάς.

Ο Γερμανός στρατηγός Διοικητής Κρήτης Στούτεντ, εξέδωσε διαταγή, που έλεγε ότι οι στρατιώτες που πολέμησαν στην Αλβανία, (όσοι απ’αυτούς είχαν επιστρέψει), όφειλαν να παρουσιαστούν αμέσως στις τοπικές διοικήσεις της χωροφυλακής. Την διαταγή κλήθηκαν να υλοποιήσουν οι πρόεδροι των κοινοτήτων. Από τον νομό μας πενήντα εννιά άτομα, (οι περισσότεροι από την επαρχία Πεδιάδος), με επικεφαλής έναν αξιωματικό από το χωριό Ζουρίδι Ρεθύμνου, το Σήφη Καβρουδάκη, οδηγήθηκαν με αφάνταστη ταλαιπωρία στο Ηράκλειο πρώτα, έπειτα στα Χανιά και από εκεί στην Αθήνα. Από την Αθήνα στη Θεσσαλονίκη και με τρένο ύστερα από ένα ταξίδι εφτά ημερών στη Γερμανία. Μεταξύ των κρατουμένων ο Σμαριανός Μανόλης Καλυκάκης.

Στις 7 Μαρτίου εισέρχονται στο στρατόπεδο εργασίας Λαμστντορφ με κωδικό στρατοπέδου VIII Β και χωρητικότητα 60.000 κρατουμένων. Κάθε κρατούμενος είχε το δικό του αριθμό. Γραμμένο σε ένα μικρό ξύλινο πλαίσιο περασμένο με μια αλυσίδα στο λαιμό του. Ο Μανόλης Καλυκάκης, όπως και όλοι οι κρατούμενοι της συγκεκριμένης αποστολής, δούλεψαν στην αεροπορική βάση του Νόρντντορφ. Στο Τάρνοβιτς της Πολωνίας. Στο Ούντεφελ σε ανθρακωρυχείο στην περιοχή Πάουλους Σκρούμπερ. Κουβαλούσαν κάρβουνο από βάθος 420 μέτρων !

‘Οταν οι Γερμανοί αρχίζουν να χάνουν τον πόλεμο μεταφέρουν τους αιχμαλώτους από τόπο σε τόπο. Θέλουν να αποφύγουν την απελευθέρωσή τους από τα Ρωσικά στρατεύματα. Το ίδιο κάνουν και με την ομάδα των 60 ομήρων μεταξύ των οποίων και ο Κασαπομανόλης. Διασχίζουν με τα πόδια σχεδόν όλη τη Γερμανία και Τσεχοσλοβακία. Μπαίνουν στην Αυστρία και για λίγες μέρες κλείνονται στο στρατόπεδο Νταχάου. Ξαναγυρίζουν στη Γερμανία. Περνούν από τη Νυρεμβέργη, τη Δρέσδη, το Νόισταντ, το Βάιχτεν. Καταλήγουν στην αεροπορική βάση Λανσχιουτ όπου και απελευθερώνονται από την 9η Αμερικανική Στρατιά στις 4 Απριλίου 1945. Κατάφεραν και επέστρεψαν στην Κρήτη μετά από μεγάλη ταλαιπωρία τον Αύγουστου του 1945.

Ένας Γολγοθάς που ξεκίνησε στις 16 Ιουνίου 1941 και τέλειωσε στις 4 Αυγούστου 1945. Ο Μανόλης Καλυκάκης-Κασαπομανόλης αιχμάλωτος σε στρατόπεδα εργασίας 49 μήνες και 18 ημέρες !

Κατάλογος ομήρων στρατοπέδου Λαμστντορφ

Πιταροκοίλης Μανόλης, Πάνω Καρουζανώ
Τρευλάκης Τρύφωνας, Μαθιά
Λιονάκης Γεώργιος, Καστέλι
Νηστικάκης Μιχάλης, Πολυθέα
Δρακάκης Γεώργιος, Αρχάγγελος
Παπαδομανωλάκης Στέλιος, Ευαγγελισμός
Σαπουντζάκης Αριστείδης, Ζωφόροι
Καλυκάκης Μανόλης, Σμάρι
Παπαγιαννάκης Χριστόφορος, Αποστόλοι
Παπαδογιωργάκης Λευτέρης, Αποστόλοι
Μπορμπαντωνάκης Φίλιππος, Ασκοί
Δηλαβεράκης Μανόλης, Κασταμονίτσα
Κορναράκης Μανόλης, Αμαριανό
Κορναράκης Αντώνης, Αμαριανό
Κριτσωτάκης Μανόλης, Αμαριανό
Ψαράκης Αριστόδημος, Αμαριανό
Παπουτσάκης Νικόλαος, Αρμάχα
Γκιαουράκης Μιχάλης, Γεράκι
Ζηδιανάκης Μανόλης, Γεράκι
Αποστολάκης Ανδρέας, Θραψανό
Μανιδάκης Γεώργιος, Θραψανό
Δοξαστάκης Κωνσταντίνος, Θραψανό
Μπορμπουδάκης Μιχάλης, Βόννη
Παπαδάκης Λεύτερης, Βόννη
Κριτσωτάκης Νικόλαος, Γαλατάς
Παπαδάκης Παντελής, Νιπηδητό
Φραγκάκης Αντώνης, Νιπηδητό
Παπαδημητράκης Μανόλης, Παναγιά
Φιλλιπάκης Στέλιος, Χερσόνησος
Μουντράκης Γεώργιος, Κουτουλουφάρι
Μαραγκάκης Ζαχαρίας, Κουτουλουφάρι
Λαγουδάκης Χαρίλαος, Μοχός
Κορνελάκης Ιωάννης, Μοχός
34 Ξανθάκης Μιχάλης, Κασσάνοι
Γαβριλάκης Στέλιος, Καραβάδω
Καρτσάκης Λεύτερης, Καραβάδω
Γραμματικάκης Νικόλαος ;
Κατσαμπροκάκης Ιωάννης, Αχεντριάς
Βουϊδάσκης Κωνσταντίνος, Μεσοχωριό
Σκορδίλης Μύρων, Φιλλίπω
Βελεγράκης Χαράλαμπος, Ροτάσι
Βελεγράζης Νιζόλαος, Ροτάσι
Καπετανάζης Δημήτρης, Πύργος
Σπυριδάζης Άγγελος, Ασήμι
Ρουδάκης Ιωάννης, Πάρτηρα
Κριτσωτάκης Αλέξανδρος, Χουμέρι
Μαρκοδημητράκης Νικόλαος, Αρχάνες
Μιχαλάκης Μανόλης, Αρχάνες
Τζενάκης Γεώργιος, Αρχάνες
Λουλακάκης Ιωάννης, Σκαλάνι
Αγγελάκης Γεώργιος, Ηράκλειο
Τσιμποΰκης Γεώργιος, Ηράκλειο
Ζαχαριουδάκης Γεώργιος, Ζαρός
Σφακάκης Δημήτριος, Πιτσίδια
Λιμοτυράκης Φίλιππος, Πηγάίδάκια
Πρατσίνης Μιχάλης, Μίλατος
Ροδανάκης Νικόλαος, Ζάκρος
Δασκαλάκης Γεώργιος, Ζάκρος
Κριτσωτάκης Μανόλης, Πεζά
Καβρουδάκης Σήφης (αξιωματικός), Ζουρίδι Ρέθυμνο

Επισκέπτικα το χωριό Σμάριμε αφορμή το 40ρο μνημόσυνο του Γιάννη Βιτσαξάκη στις 25-9-2016.

Λίγα λόγια για τον Γιάννη Βιτσαξάκη. Τον γνώρισα ως διευθυντή της ΔΕΥΑ Ηρακλείου τον Σεπτέμβρη του 1998, τότε έπιασα δουλειά στην δημοτική επιχείρηση Ηρακλείου. Ήταν ένας άνθρωπος με πολύ έντονη προσωπικότητα που επιβάλλονταν στους υφισταμένους του αποσπόντας των σεβασμό τους. Ήταν ακριβοδίκαιος ανταμείβοντας όσους αργάζονταν με ζήλο, ήταν εξαιρετικά αυστηρός, ενώ ταυτόχρονα ήταν εξαιρετικά αγαπητός από όλους. Μετά την συνταξιοδότηση του εκεί γύρο στο 2011, εγκαταστάθηκε στο Σμάρι όπου απεβίωσε το καλοκαίρι του 2016 λόγο προβλημάτων στην καρδιά. Αιωνία του η μνήμη.