Η ιστορία της Νεάπολης Λασιθίου

 

Το παρακάτω κείμενο αντλήθηκε από το έντυπο: Το χρονικό της Νεάπολης (Έκδοση πολιτιστικής – Λαογραφικής Εταιρείας Απάνω Μεραμπέλου) Επιμέλεια – Συγκέντρωση Ύλης, Μαρία Πιτυκάκη Νεάπολη 25-7-1980. Στο κείμενο προστέθηκαν από το ipy.gr, τίτλοι και αλλάχτηκαν κάποιες λέξεις που ήταν στην καθαρεύουσα, προκειμένου να είναι πιο φιλικό στον αναγνώστη, στις μηχανές αναζήτησης και στην μετάφραση στα αγγλικά.  

 

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΑΠΟΛΗΣ

Ούτε η ιστορία μας δίδει στοιχεία ούτε η παράδοση διέσωσε την πληροφορία, πότε περίπου κτίστηκε ο πρώτος συνοικισμός της Νεά­πολης.

Εξακριβωμένο όμως είναι πως ο πρώτος οικισμός υπήρξε συνέχεια του ιστορικού γνωστού συνοικισμού «Καρές». Οι πρώτοι οικιστές πρέπει να θεωρηθούν ως προερχόμενοι από τη γειτονική Βουλισμένη, με το σκοπό να αξιοποιήσουν τα τότε άφθονα νερά της πηγής του Βιγλιού – που εξακολουθεί και σήμερα να ανήκει σε ιδιώτες – με το να εγκαταστήσουν κατά μήκος της πλαγιάς Βιγλί Καρέ μύλους, απαραί­τητους για τις ανάγκες του τόπου και της εποχής. Εξάλλου ήταν τότε μια επιχείρηση επικερδής. Ο λαός αυτό το επιβεβαιώνει με το γνω­στό γνωμικό «Καλύτερα ένα κακό μυλάρι παρά ένα καλό ζευγάρι».

Το αυλάκι που διοχέτευαν το νερό υπάρχει και σήμερα κάπου κάπου και ορισμένοι μύλοι από τους έντεκα που υπήρχαν επί των ημερών μας (προηγουμένως ίσως να ήταν και περισσότεροι) λειτουργούσαν και κατά το διάστημα της κατοχής 1941-1945. Η μορφολογία του εδά­φους Βιγλί-Βουλισμένης με τις απότομες κατηφοριές της δεν προσφέρονταν για να γίνουν τόσες εγκαταστάσεις νερόμυλων, επομέ­νως το νερό της πηγής δεν αξιοποιείτο ικανοποιητικά.

Η Απά­νω Γειτονιά

Οι μυλωνάδες λοιπόν, για ευκολία τους, για ασφάλειά τους και κυ­ρίως για να αξιοποιήσουν απόλυτα το νερό της πηγής, έκτισαν στην περιοχή εκείνη οικίσκους που απετέλεσαν κοντά στο συνοικισμό των «Καρών» ένα καινούργιο οικισμό της Βουλισμένης τη σημερινή «Απά­νω Γειτονιά» της Νεάπολης.

Έχουμε αρκετές μαρτυρίες και ιστορικές παραδόσεις ότι η Βουλισμένη ήταν αρχαιότερα, η ακμάζουσα κωμόπολη της περιοχής.

Ο Πέ­τρος Φύλαργος ή Φιλάρετος, ο Κρητικός Πάπας

Επανερχόμαστε στο συνοικισμό των «Καρών» για να αναφέρω το μεγάλο γεγονός ότι στο συνοικισμό αυτό γεννήθηκε το 1329 ο Πέ­τρος Φύλαργος ή Φιλάρετος που απέβη μια εξέχουσα φυσιογνωμία του ευρωπαϊκού κόσμου της εποχής του και έφθασε στο ανώτατο αξίωμα του Ποντίφικα (Πάπα) με το όνομα Αλέξανδρος ο Ε’. Γιά την καταγωγή του δεν μένει καμιά αμφιβολία και σ’ αυτό μάς πείθει το εξής γεγονός. Σύμφωνα με τόν ισχύοντα νόμο του Βατικανού, κάθε Καρδινάλιος έπρεπε να καταθέσει στό μυστικό του αρχείο την αυτο­βιογραφία του. Η αυτοβιογραφία λοιπόν του Πάπα Αλέξανδρου του
Ε* υπάρχει εκεί και αναφέρει εκτός των άλλων τα εξής: «Εγεννήθην εις «Καρές» μετόχιον της Βουλισμένης εκ πατρός μυλωθρού…… Αυτό προσωπικά, μου το εβεβαίωσε ο αείμνηστος Εμμ. Κ. Διαλλινάς στρατη­γός της χωροφυλακής, άνθρωπος αναμφισβήτητου κύρους, ο οποίος κα­τά το 1911 μετεκπαιδευόμενος στη σχολή των Καραμπινιέρων στη Ρώμη επήγε στο Βατικανό και διάβασε μόνος του την αυτοβιογραφία του Πάπα.

Η παράδοση τον φέρει σαν ένα παιδί γυμνό ξυπόλητο να ζητιανεύει στην περιοχή των «Καρών» γιατί οι γονείς του είχαν πεθάνει από το φο­βερό λοιμό της εποχής εκείνης που λίγο έλειψε να εξαφανίσει ολόκληρο τον πληθυσμό του νησιού. Από οίκτο το παρέλαβε κάποιος Φραγκισκα­νός μοναχός, της μονής του Αγίου Αντωνίου που ελάχιστα απείχε από τις «Καρές» και εκεί έμαθε τα πρώτα γράμματα.

Οι μοναχοί αντιλήφθηκαν ότι επρόκειτο για μια προνομιούχο φύση και το έστειλαν να συνεχίσει σπουδές στη Μεγάλη σχολή των Φραγκισκα­νών στην Κάντια (το σημερινό Ηράκλειο). Η σχολή αυτή κατά τη γνώμη του σοφού καθηγητή κ. Βασιλείου Τατάκη ήταν πανεπιστημιακού επιπέ­δου και υποστήριζε ότι το Πανεπιστήμιο που ιδρύεται τώρα στην Κρήτη δεν είναι το πρώτο της Κρήτης αλλά το δεύτερο. Το πρώτο ήταν της Κά­ντια. Από την Κάντια κατόπιν εστάλη το 1357 στην Πάδοβα και κατόπιν στη Βολόνια για ευρύτερες σπουδές και αργότερα στο Παρίσι το 1370-75 όπου και δίδαξε. Δίδαξε και στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης όπως αναφέρει ο Θεοδωρύχος Νήμ. Για τον Πάπα αναφέρει και ο Μαρί­νος Βενιέρης (ιστορικοί μελέται σελ. 105 έκδοση 1881). Επίσης για την καταγωγή του ο Comelious(Creta Sacra σελ. 365 αναφέρει. «Ήτο από τα μέρη του “Καρές” του χωρίου Βουλισμένης».

Και για να τελειώνομε με τη μεγάλη αυτή προσωπικότητα, όταν στο τε­λευταίο Κρητολογικό συνέδριο που έγινε στο Ηράκλειο μίλησε ο καθη­γητής δύο Πανεπιστημίων της Αμερικής κ. Κ. I. Γιαννακόπουλος, αξιόλο­γοι σύνεδροι τον συνεχάρησαν και του είπαν ότι «εσείς πάτε να μας παρουσιάσετε τον τέταρτο μεγάλο της Κρήτης». Την επόμενη της λήξης του συνεδρίου ο ομιλητής ήρθε στη Νεάπολη, ζητώντας συμπληρωματι­κά στοιχεία για τη μελέτη του απ’ εδώ από την πατρίδα του ΜΕΓΑΛΟΥ.

Η εξέλιξη των Καρών

Και τώρα επανερχόμαστε στην εξέλιξη των «Καρών». Αργότερα ο συνοικισμός επεκτάθηκε προς Β. Την ίδια περίπου εποχή άρχισε να αναπτύσσε­ται και δεύτερος συνοικισμός, ο συνοικισμός «Λειβάδι» όπως ακούγεται και σήμερα.

Η παράδοση αναφέρει ότι ο νέος τούτος συνοικισμός κτίσθηκε από κο­λίγους κάποιας μονής που βρισκόταν στα βόρεια του συνοικισμού. Για τη μονή τούτη δεν υπήρχαν συγκεκριμένες πληροφορίες.

Κάποια ανακαίνιση όμως που έγινε στην εκκλησία του σημερινού Νεκροταφείου της Νεάπολης (Αφέντη Χριστός), μας έδωσε στοιχεία για να παραδεχτούμε πως η εκκλησία αυτή ήταν της Μονής εκείνης που βρι­σκόταν ακριβώς απέναντι στο συνοικισμό «Λειβάδι» και σε μικρή απόστα­ση απ’ αυτόν. Η μεγάλη δεξαμενή άλλωστε που υπάρχει και σήμερα στα βόρεια της εκκλησίας, επιβεβαιώνει την ύπαρξη της άλλοτε Μονής.

Το Καινούργιο Χωριό

Με τον καιρό οι δύο συνοικισμοί επεκτείνονται και ενώνονται στη σημε­ρινή πλατεία του «Βερντέν» (άλλοτε γιοφύρι) και παίρνουν το όνομα και οι δύο συνοικισμοί «Καινούργιο Χωριό» σε αντίθεση προφανώς προς το παλιό χωριό Βουλισμένη. Στην Ενετική περίοδο και ιδίως από το 1600 και έπειτα βλέπομε να αναφέρονται συχνότατα σε διάφορα έγγραφα, συμβόλαια και ιδίως σε υποθέσεις που φανερώνουν την οικονομική άνθι­ση των κατοίκων και την ενεργό ανάμιξή τους σε ζητήματα ολόκληρης της περιοχής.

Με τον καιρό οι οικογένειες πληθαίνουν, καινούργια σπίτια ξεφυτρώ­νουν και οι κάτοικοι επιδίδονται και σε άλλα επαγγέλματα εκτός του μυ­λωθρού που επέτρεψαν ν΄ αναπτυχθούν σιγά – σιγά σε ένα χωριό αρκετά εύπορο και προηγμένο, ώστε αργότερα να υποσκελίσει σε πρόοδο και οικονομική ευρωστία και αυτή ακόμη την τρόπον τινά «Μητρόπολή της» δηλ. τη Βουλισμένη.

Έτσι η ονομασία «Καινούργιο Χωριό» περιορίζει τις «Καρές» σε απλό τοπωνύμιο, πλατιάς όμως περιοχής. (Βλ. «Χριστιανική Κρήτη» Στεφ. Ξανθουδίδη). Εκεί συναντούμε «Καινούριο των Καρών» σελ. 196, επίσης σελ. 157 έτος 1622, σελ. 155 Οκτωβρί­ου 17 το 1630. Ακόμα το 1614 Σεπτεμβρίου 15 «Καινούριο των Καρών». Εις το αυτό βιβλίο τόμος Α’ σελ. 112 και 113 του έτους1622 συναντούμε το Άγιο Πνεύμα ως ένα των ενοριακών ναών του «Καινούριου Χωριού».

Το όνομα «Καρές» μνημονεύεται και στην έκθεση Νταλφίν Βενιέρη, Δούκα της Κρήτης το 1610 (βλ. Στέργ. Σπανάκη έκθεση «Κρητικά Χρονι­κά» 1950 τόμος Δ’).

Εκτός αυτών και ο αείμνηστος Αγγελάκης εις το περιοδικό του «Σητειακά» (τόμος Β’ σελ. 290) ασχολούμενος με το χωρίο Συκιά Σητείας γρά­φει: «Το χωριό απαντώμεν εις συμβόλαιον φέρον χρονολογία 1637 δευτερούλη τσι 31 και εν τω οποίω αναφέρεται».

«Ο ευγενέστατος άρχος αφέντης Νικολάκης, υιός του ευγενέστατου αφέντη Αντρανού, από το «Χωρίο Καινούριο» των Γκαρών (Καρών δίδει και πουλεί σιτάρι νιβέλο κλπ.

Ο Comelious (Τ. Α. σελ. 99) γράφει «Και είδομεν την κοιλάδα του “Καρές” εις την οποίαν τόσον μεγάλη είναι η ομορφιά του τόπου ώστε οι καλόγηροι του Αγίου Φραγκίσκου έκτισαν εις αυτήν, την μονή του Αγίου Αντωνίου».

Η αλήθεια

Οι ανεύθυνες φήμες, οι οποίες ηκούσθησαν κάποτε ότι οι Ρεθύμνιοι υπήρξαν οι πρώτοι οικιστές της περιοχής, είναι τελείως αβάσιμες και φα­ντασιώδεις, δεν μνημονεύονται δε, σε κανένα κείμενο. Πιθανόν να ήρ­θαν εδώ ορισμένοι για ν’ αποφύγουν την οργή του μαινόμενου τουρκικού στρατού όπως και κατά το 1897 ήρθαν πολλοί από την επαρχία Πεδιάδος για τον ίδιο λόγο, αλλά μετά την αποκατάσταση του τόπου έφυγαν. Το Ρέθυμνο παραδόθηκε την 4η Νοεμβρίου 1645. Εμείς βρίσκομε στοιχεία ότι οι «Καρές» και το «Καινούργιο Χωριό» κατοικούντο αιώνες πριν.

Εκτός όμως των τόσων άλλων δεδομένων ότι η περιοχή κατοικείτο από πολύ παλιά έχομε και το εξής αναμφισβήτητο:

Ο πύργος και η πορτέλλα

Υπάρχει και σήμερα ακόμα σε καλή σχετικά κατάσταση μια αξιόλογη οι­κοδομή στην «Απάνω Γειτονιά», το Σεράγιο του Μασλούμ Καρακάση όπως λεγόταν παλιά και η πορτέλλα της Διαλλινογειτονιάς όπως λέγε­ται και σήμερα. Ήταν ένας σωστός Πύργος. Οχυρωμένος με πολεμί­στρες, με αλετρουβιδιό, νερόμυλο, φυλακές, εκτεταμένος με δικό του νερό που έτρεχε μέσα στην υπάρχουσα και σήμερα βρύση του, την «Αρχοντική βρύση» όπως την αποκαλούσαν. Είχε κατά την παράδοση 100 πόρτες και με την πορτέλλα 101 και είχε και 30 κάμαρες. Η πορτέλλα, πορτέλλα Πύργου, έκλεινε με τον τρόπο που κλείνει στην Κων/πολη το φρούριο Ρούμελη Χισάρ. Τον Πύργο όμως αυτόν δεν τον έκτισε ο Καρακάσης αλλά κάποιος φεουδάρχης Ενετός, προφανώς ο άρχοντας Pasqualigo. Για να κτιστεί ο Πύργος με τα μέσα που διέθεταν τότε, εχρειάζοντο χρόνια και χρόνια. Ήταν δυνατόν όταν οι Τούρκοι ευρίσκονταν «προ των πυλών» και η Κρήτη απειλείτο από ολοκληρωτική κατοχή, ο άρ­χοντας Pasqualigo να κτίζει πύργους και ν’ ανοίγει αυλάκια για να μετα­φέρει νερό του Βιγλιού για το μύλο του και να φέρνει από τις πλαγιές του Πασχαλίγου νερό για τις ανάγκες του Πύργου; Ο θυρεός που βρίσκεται και σήμερα, επάνω δεξιά της Πορτέλλας μας επιβεβαιώνει το αδιάψευ­στο της Βενετικής οικοδομής όπως και το οικόσημο, το οποίο βρέθηκε, σχεδόν ανέπαφο, λαξεμένο επάνω σε μαρμάρινη στήλη κατά την εκσκα­φή ενός χώρου του Πύργου.

Θεωρώ σκόπιμο ν’ αναφέρω ότι κατά την πρόσφατη εγκατάσταση του δικτύου της ύδρευσης εδώ στην πόλη μας, βρέθηκαν στην οδό Αγ. Δημητρίου κατά μήκος τοποθετημένοι σωλήνες υδραγωγείου, επιμελημένης κατασκευής και άριστα διατηρημένοι. Ο τότε δήμαρχος κ. Ροβίθης προς τιμήν του φρόντισε και περιέσωσε όσους πρόφθασε. Αυτό σημαίνει ότι επί Ενετοκρατίας υπήρχε αξιόλογο υδραγωγείο. Επομένως ο Πύργος και το «Καινούργιο Χωριό» υπήρχαν πολύ πριν της τραγικής χρονολογίας 4-11-1645.

Στον Πύργο αυτό φιλοξενήθηκε κατά την παραμονή του στη Νεάπολη ο Χασάν Πασάς και αργότερα κατά την πρώτη περίοδο παραμονής του
στη Νεάπολη, ο Κωστάκης ο Αδοσίδης οικογενειακός.

Πρόσφατη ιστορία

Και ερχόμαστε τώρα στη σχετικά πρόσφατη ιστορική περίοδο. Τόσο κα­τά την περίοδο της Ενετοκρατίας, όσο και της Τουρκοκρατίας, όλες οι Ανατολικές επαρχίες υπάγονταν στη Δ/νση Ηρακλείου με φρούρια στη Σητεία, στη Γεράπετρο, στον Άγιο Νικόλαο και τη Φουρνή. Όταν όμως με τον οργανικό νόμο (1868) οι Διοικήσεις της Κρήτης από τρεις έγιναν πέ­ντε, οι επαρχίες Μεραμβέλλου, Ιεράπετρας, Σητείας, Βιάννου και Λασιθίου απετέλεσαν ξεχωριστό νομό με έδρα το «Καινούργιο Χωριό». Πρώ­τος Διοικητής διορίστηκε ο φωτισμένος, πολιτισμένος και δημιουργικός Αδοσίδης Κωστής Πασάς στον οποίο οφείλεται και η μετονομασία του «Καινούργιου Χωριού σε « Ν ε ά π ο λη».

Από τότε αρχίζει αλματώδης εξέλιξη. Σ’ αυτό συνετέλεσε κατά πρώτο και κύριο λόγο ο φωτισμένος και προοδευτικός Πασάς, αλλά και η προνο­μιούχος τότε θέση της καθώς και το ενδιαφέρον των κατοίκων, για να γί­νει η Νεάπολη μια προοδευτική κωμόπολη.

Με την εφαρμογή του οργανικού Νόμου 1868 εγκαταστάθηκαν αμέσως στη Νεάπολη οι προβλεπόμενες από το νόμο τούτο αρχές. Μικτό Διοι­κητικό Συμβούλιο, Μικτό Δικαστήριο, φυλακές κλπ. Τότε με πρωτοβουλία του ίδιου Χριστιανού Διοικητή μεταφέρθηκε και η επισκοπή Πέτρας στη Νεάπολη.

Άρχισε αμέσως και η ανέγερση δημοσίων κτιρίων. Σε 3 – 4 χρόνια κτίστηκε ο Α’ όροφος του Δικαστικού μεγάρου (σεράγιο) οι φυλακές, το Σεραγάκι ως κατοικία του Πασά (τώρα ορφανοτροφείο) οι μεγάλοι στρατώνες που τους έκαψαν οι Χριστιανοί το 1897 και του Νοσοκομείου ο Α’ όροφος που τον Β’ δεν πρόλαβε να αποπερατώσει ο Αδοσίδης και που ποτέ δεν χρησιμοποιήθηκε για τον αρχικό του σκοπό, αλλά ως γυμνάσιο ακόμα και σήμερα και που μαθήτευσαν εκεί χιλιάδες νέοι απ’ όλο το νομό.

Ως το 1928 περίπου ήταν το μοναδικό. Την περίοδο αυτή διαμορφώθηκε και το πρώτο τμήμα του αμαξιτού δρόμου Νεάπολης – Ηρακλείου με αφετη­ρία τους στρατώνες και είχε φθάσει ως το «Σερπέρο» (περιοχή Λατσίδας). Κακώς αναφέρεται και συχνά μάλιστα ως πρώτος αμαξιτός δρό­μος του νομού μας, ο δρόμος Νεάπολης – Αγίου Νικολάου. Ο δρόμος αυτός είναι κατά πολύ μεταγενέστερος.

Κατά τη χρυσή αυτή εποχή της Νεάπολης, έγιναν και πολλά άλλα έργα πολιτισμού και προόδου ως π.χ. ρυμοτομικά, διοχετευτικά, κτίστηκαν βρύσες κλπ. Ακόμα ο Αδοσίδης κόσμησε την πλατεία με ένα εξαγωνικό σιντριβάνι εξαίρετου τέχνης και το οποίο δεν ξέρομε για πιο λόγο το κα­τεδάφισε ο μετέπειτα Διοικητής Αξελός, για να κτίσει πιο κάτω μια κοινή βρύση που και αυτή, άγνωστο γιατί την κατεδάφισαν πολύ αργότερα, (με­ταπολεμικά).

To 1879 η Νεάπολη ορίζεται έδρα τάγματος χωροφυλακής και τον ίδιο χρόνο έδρα Πρωτοδικείου και Ειρηνιδικείου Β’ τάξης. Έδρα Δήμου δε, το 1888.

Το 1904 η πρωτεύουσα μεταφέρεται στον Άγιο Νικόλαο και το 1914  μοιράστηκαν οι αρχές. Έμεινε η έδρα της Νομαρχίας στον Άγιο Νικόλαο και ήρθαν τα Δικαστήρια στη Νεάπολη.

Πνευματική εξέλιξη.

 Παράλληλα προς την υλική πρόοδο παρατηρεί­ται και μια τάση για ανύψωση του πνευματικού επιπέδου του λαού, που αν ειδικές συνθήκες δεν άφησαν να εκδηλωθεί τότε η επίδρασή της, ωστό­σο είναι έκδηλη στις επόμενες γενιές, τόσο στον αριθμό των «γραμματι­σμένων» όσο και στο χιουμοριστικό πνεύμα που σε σπαρταριστά ανέκδο­τα διατηρείται και μέχρι σήμερα. Η πνευματική κίνηση όπως είπαμε, παλιά κληρονομιά, άρχισε τα πρώτα χρόνια μετά την απελευθέρωση να παίρνει μια τέτοια εξέλιξη που δίκαια να χαρακτηρίζεται αξιόλογο πνευματικό επαρχιακό κέντρο.

Ποιητές, συγγραφείς, διανοούμενοι, ξεκίνησαν από τη Νεάπολη ή έμει­ναν στον τόπο τους. Και στο δημοσιογραφικό τομέα δεν υστέρησαν και γενικά ανέδειξε ικανούς εργάτες του λόγου και της Τέχνης.

Η τάση προς την πνευματική πρόοδο που συμπληρώνεται με ένα μηνιαίο Λογοτεχνικό – Λαογραφικό και Ιστορικό περιοδικό «Δρήρος» δεν σταμα­τά ως εκεί. Και σήμερα ακόμη μπορούμε να πούμε πως η Νεάπολη κάνει εξαγωγή πνευματικού δυναμικού.

Οι καλές τέχνες, ζωγραφική, γλυπτική, μουσική, είχαν τους άξιους εκπροσώπους τους, στη μικρή μας κωμόπολη.

Στους νέους της Νεάπολης οφείλεται και η πρώτη τακτική έκδοση του εντύπου «η Αυγή».

Γιαυτό πότε ειρωνικά και πότε αγανακτισμένα, από άλλα διαμερίσματα του νομού αποκαλούσαν τους Μεραμπελιώτες «Ομηριστές».

Οι επιστήμονές της αριθμούνται σε εκατοντάδες. Ο πρώτος και ο μόνος αξιωματικός της Κρητικής Χωροφυλακής που εκλήθη στην Αθήνα σαν σύμβουλος του αρχηγού της αποστολής για την οργάνωση της Ελ. Χωροφυλακής, ήταν Νεαπολίτης και Νεαπολίτης είναι και ο ένας από τους 12 που αποτελούν την ανώτατη επιτροπή για την εκτόξευση των πυραύ­λων στην Αμερική (ΝΑΣΑ). Είναι αυτός για τον οποίο ο Πιουριφόϊ πρε­σβευτής της Αμερικής στην Ελλάδα είχε πει στον πατέρα του μεγάλου ατομικού όταν πήγε να τον επισκεφθεί. «Ο γιός σας τιμά την πατρίδα μου».

Αρχιτεκτονικά έργα

Ωστόσο σε όλες τις εκπολιτιστικές προσπάθειες δεν πρέπει να αγνοη­θούν και μερικά αρχιτεκτονικά έργα που συνετέλεσαν στον εξωραϊσμό της Νεάπολης όπως: Ο περικαλής ναός της Μ. Παναγίας η μεγαλύτε­ρη εκκλησία της Ανατ. Κρήτης ύστερα από τον Άγιο Μηνά του Ηρακλεί­ου δίπλα στην πάλαι ποτέ «Μεγάλη Παναγία» τη Φερμαλίνα που κτίστη­κε μέσα σε 40 μέρες με τη συμβολή των κατοίκων όλου του νομού (έρχονταν με τα ζώα τους φορτωμένα τρόφιμα, και από άλλες επαρχίες να προσφέρουν προσωπική εργασία και να διαθέσουν τα ζώα τους για με­ταφορές) . Οι τεχνικές σχολές ως κτίριο εκπλήττει κάθε περαστικό ξένο, καθώς και η απέναντί των εκκλησία του Αγίου Τίτου αλληλοσυμπληρώνουν ένα σύγχρονο πολιτισμένο τοπίο. Τα δημοτικά μας σχολεία είναι αξιόλογα κτίρια. Το Α’ μάλιστα ήταν το πρώτο της Κρήτης που είχε απο­κτήσει δικό του κινηματογράφο (πολύ προ του 1940) χάρις στη γενναιο­δωρία πάλι Νεαπολίτη. Το Β’ δημοτικό σχολείο έχει κτιστεί στο χώρο που ήταν κτισμένο το μοναδικό τζαμί του τόπου. Στις 21-1-1827 οι χριστιανοί έκαψαν εκεί μέσα 280 Τούρκους και το 1897 (περίπου) τρεις θερμόαιμοι νεαροί Νεαπολίτες το έκαψαν, γιατί λέει δεν μπορούσαν ν’ ανεχθούν το Χότζα να βγαίνει κάθε τόσο στο Μιναρέ. Θα ήταν παράληψη να μην ανα­φέρομε και το Νοσοκομείο της, που στην αρχή ιδρύθηκε με απεγνωσμέ­νες ή καλύτερα παράτολμες προσπάθειες, πάλι νέων της εποχής και λειτούργησε στην αρχή ως ίδρυμα, υποτυπωδώς, εξυπηρέτησε όμως πολύ κόσμο της περιφέρειας ολόκληρης, ώσπου η γενναία χειρονομία πάλι Νεαπολίτη, με το να το προικοδοτήσει και να το κάμει οικονομικά σχεδόν ανεξάρτητο, το έσωσε από τη νοοτροπία της επταετίας και τώρα αλματωδώς συγχρονίζεται.

Η ευσέβεια των κατοίκων

Παράληψη θα ήταν να μην αναφέρομε εδώ και την ευσέβεια των κατοί­κων που από παλιά ως τώρα έκτισαν 34(¹) εκκλησίες και υπάρχουν και σήμερα αρκετά καλά συντηρημένες 22, κατεδαφίστηκαν δε, για διάφο­ρες αιτίες ή ερειπώθηκαν οι υπόλοιπες.

Το θρησκευτικό αίσθημα εδώ εξακολουθεί να βρίσκεται σε αξιόλογα υψηλό επίπεδο. Και σήμερα ακόμη σε κάθε θρησκευτική εκδήλωση, η συμμετοχή του κοινού είναι πάνδημη. Εκκλησίες και σήμερα κτίζονται και η προσήλωση στα θεία πολλές φορές προκαλεί δέος.

Η Νεάπολη ήταν η μικρότερη ελληνική κωμόπολη που απέκτησε δικό της μηνιαίο Λαογραφικό – Ιστορικό περιοδικό και το στήριξε και το κράτησε ακόμα και κατά τη διάρκεια του Ελληνο – Ιταλικού πολέμου. Η προ-

1. Σημείωση Ευαγγελίστρια κτίσθηκε το 1580 Άγιος Σπυρίδωνας το 1588. Αφέντη Χριστός (το νεκροταφείο) είναι κατά πολύ παλαιότερη. Ίσως 2-3 αιώνες πριν. Ο Καλοκύρης αναφέρει στο βιβλίο του ότι οι εικόνες είναι του 1400-1450, η δε αρχαιολογική υπηρε­σία υπολογίζει πριν 600 χρόνια.

σκοπική της ομάδα (1913) ήταν η δεύτερη της Κρήτης με διαφορά δυο ημερών από την ομάδα του Ηρακλείου που ήταν η πρώτη. Τμήμα Ελληνίδων Οδηγών ιδρύθηκε το 1936. Ήταν το μικρότερο μέρος της Ελλάδας που είχε οδηγικό τμήμα. Το πρώτο δημοτ. σχολείο της Κρήτης που απέ­κτησε δικό του κινηματογράφο ήταν το A’ μας δημ. σχολείο.

Όλα αυτά επιβεβαιώνουν μια πρωτοποριακή δράση ασφαλώς.

Αξιόλογα ιστορικά μνημεία που σώζονται και μέχρι σήμερα είναι τα ερεί­πια της εκκλησίας της μονής Φραρού, ο Άγιος Γεώργιος ο Καταματωμένος (²) και του Κορνάρου το πηγάδι που κατά την παράδοση κάποτε διήρχετο απ’ εδώ ο εξάδελφος του Βιτσέντζου. Δεν βρήκε νερό να ποτίσει το άλογό του εξ αιτίας μεγάλης λειψυδρίας και άφησε χρήματα ν’ ανοίξουν ένα πηγάδι και να υδρεύεται η περιοχή του Αγ. Ιωάννη του Προδρόμου.

Αυτή είναι σε συντομία η ιστορία της Νεάπολης.

Αλλά πάντα υπάρχει το αλλά – οι νόμοι της φύσης που διέπουν τα πάντα και έθνη και κράτη και λαούς και κοινωνίες δεν εξαίρεσαν και την αγαπη­μένη μας Νεάπολη.

Με τον καιρό η άνθιση έφερε το μαρασμό, η ακμή την παρακμή. Τώρα από τα τόσα άξια παιδιά της που με τόση αγάπη την περιβάλλουν και δια­θέτουν και δυνάμεις και σφρίγος νεανικό, απ’ αυτά περιμένει να της φέ­ρουν και πάλι την άνοιξη και την ακμή. Ο τόπος μας προσφέρεται για πολλά. Οι πλαγιές της περιμένουν ανθρώπους που θα τις αξιοποιήσουν. Το πατρικό χώμα με την έντονη μαγνητική του δύναμη, δεν τ’ αφίνει ν’ απομακρυνθούν ψυχικά, αδιάφορο πως οι βιοτικές ανάγκες τα κάνουν να φεύγουν προσωρινά. Τα χώματά της ζητούν τον ιδρώτα των παιδιών της για να καρπίσουν και οι περισσότεροι ξενιτεμένοι μας σιγοτραγουδούνε μέσα από την ψυχή τους το:

Χωριό μου χωριουδάκι μου και πατρικό σπιτάκι μου.

Νεάπολη 25-7-1980

2. Γύρω από τα χείλη της καμπάνας της ενοριακής εκκλησίας του Αγ. Γεωργίου είναι γραμμένα τα εξής: «Άγιος Γεώργιος Νέο Χωρίον Μεραμπέλλου 1865». Στην πρόσο­ψη της καμπάνας είναι ανάγλυφη η μορφή του Αγ. Γεωργίου και στο αντίθετο μέρος η Παναγία με το θείο βρέφος. Μήπως αυτή η καμπάνα ήταν του Καταματωμένου; Ας το εξετάσουν οι αρμόδιοι.
3.  
4. Μερικές φωτογραφίες από την Νεάπολη. 
5.