Η άμυνα των Αρχανών στις 24-7-1889

Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ TOΥ 1889 ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΝΕΣ

Στις πρώτες Κρητικές επαναστάσεις κατά των Τούρκων οι Αρχάνες δεν έλα­βαν μέρος για δύο κυρίως λόγους. Ο πρώτος ήταν ότι από την εποχή των Ενε­τών απολάμβαναν ορισμένα προνόμια για τη φύλαξη των πηγών και των υδαταγωγών του υδραγωγείου «Μοροζίνι» που περνούσε μέσα από την Κωμό­πολη. Τα προνόμια αυτά διατηρήθηκαν και στον καιρό της Τουρκοκρατίας. Ο δεύτερος λόγος και σπουδαιότερος ήταν ότι σε κάθε εξέγερση των Κρητικών ο Τουρκικός στρατός και οι άτακτοι βαζιβουζίκοι εύρισκαν ευκαιρία να έρθουν και να λεηλατήσουν την Κωμόπολη, η οποία, λόγω του πλούτου της και του πλειοψηφούντος Χριστιανικού της στοιχείου, αλλά και το ότι ήταν κοντά στο Ηράκλειο, αποτελούσε εύκολη και ποθητή λεία γι’ αυτούς.

Αποτέλεσμα όλων των παραπάνω ήταν στη Μεγάλη Κρητική Επανάσταση του 1866 οι Αρχάνες να υποστούν μεγάλες ζημιές από λεηλασίες, πυρπολήσεις ναών και σπιτιών, αλλά και θανατώσεις πολιτών τους. Επίσης με την έναρξη της Επανάστασης του 1821 αναφέρεται ότι έγινε εισβολή Τούρκων στις Αρχάνες. Συνελήφθησαν 150 άτομα (94 άνδρες και 56 γυναίκες). Από τους άνδρες ξορί­στηκαν 50, πέθαναν από βασανιστήρια 25, σκοτώθηκαν 2, έζησαν αιχμάλωτοι 12 κι αγνοούμενοι 15. Από τις γυναίκες 30 έφυγαν, 14 πέθαναν και 6 αγνοού­μενες. Στις Κ. Αρχάνες 20 άτομα, στο Βαθύπετρο 4 και στις Πατσίδες επίσης 4.

Με τη σύμβαση της Χαλέπας, τον Οκτώβριο του 1878 και τον λεγόμενο «χάρτη» της, έγινε ένα σημαντικό βήμα στη λύση του Κρητικού ζητήματος, αφού δημιουργήθηκε καθεστώς ημιαυτόνομης επαρχίας με ιδιαίτερα προνόμια. Υποστηρικτικέ η παιδεία, με την ίδρυση και λειτουργία σχολείων, προωθήθηκε η λύση του βακουφικού και τελωνειακού προβλήματος, ιδρύθηκαν φιλεκπαιδευτι­κοί Σύλλογοι στις πόλεις και πάρθηκαν μέτρα για την προστασία των Αρχαι­οτήτων.

Στα δέκα χρόνια που ακολούθησαν, μέχρι τη νέα επανάσταση του 1889, παρουσιάστηκαν κομματικές διαιρέσεις και φατριασμοί. Δύο μεγάλα κόμματα δημιουργήθηκαν, των Καραβανάδων και των Ξυπόλητων. Στο πρώτο ήταν οι συντηρητικοί του περιελάμβαναν τους πιο μορφωμένους και ισχυρούς παράγοντες που κατείχαν και τις πιο σημαντικές θέσεις στη διοίκηση του νησιού. Αντιπρόσωποί τους ήταν ο Χη Μιχ. Γιάνναρης, ο αδελφός, του καθηγητής Πανεπιστημίου, Αντώνης Γιάνναρης, ο Ν. Σταυράκης, ο Ιωάν. Σφακιανάκης κ.α. Οι Ξυπόλητοι ήταν οι προοδευτικοί και φιλελεύθεροι της εποχής. Εκπρόσωποι τους ο δικηγό­ρος Κ. Μητσοτάκης, οι αφοί Φούμη, ο Κ. Μοάτσος, ο γυμνασιάρχης Ηρακλείου Αντ. Μιχελιδάκης, κ.α.

Ανάμεσα στα δύο αυτά κόμματα δημιουργήθηκε φανατισμός που συχνά οδη­γούσε σε βίαιες πράξεις και διχασμούς. Αποτέλεσμα, στις εκλογές του 1888, που κέρδισαν οι Ξυπόλητοι, ν’ αντιδράσουν οι Καραβανάδες και να κηρύξουν την ένωση της Κρήτης, αλλ’ επειδή η απόφασή τους κηρύχτηκε παράνομη από τη διοίκηση, αυτοί κατέφυγαν στα βουνά και άρχισαν επανάσταση.

Με την κήρυξη της νέας επανάστασης οι Οθωμανοί των Αρχανών, αλλά και των γύρω χωριών εγκατέλειψαν τα κτήματά τους, πήραν τις οικογένειές τους και ό,τι μπόρεσαν από την κινητή περιουσία τους και μπήκαν στο Ηράκλειο. Εκεί, με βίαιο τρόπο, κατάλαβαν τα σπίτια των Χριστιανών τους οποίους έδιω­ξαν αναγκάζοντας τους να φύγουν για τα ελεύθερα μέρη της υπαίθρου ως πρό­σφυγες. Μετά οπλίστηκαν με όπλα από τις στρατιωτικές αποθήκες και άρχισαν τις επιδρομές σε διάφορα μέρη του νομού με επικεφαλής αρχηγούς που είχαν προ­ηγουμένως διακριθεί για την ανδρεία τους στις διάφορες μάχες. Πολλές φορές όμως αυτή την πρωτοβουλία την έπαιρνε ο ίδιος ο Τουρκικός στρατός.

Ήταν καλοκαίρι του 1889. Οι δημογέροντες κι οι πρόκριτοι των Αρχανών, έχοντες πικρά πείρα από προηγούμενες παρόμοιες καταστάσεις και αντιλαμβανόμενοι τον κίνδυνο που διέτρεχαν οι Αρχανιώτες, σε περίπτωση επιδρομής των Τούρκων στην Κωμόπολη, μαζεύτηκαν στο σπίτι του Ζαχαρία Δρετάκη και αφού σκέφτηκαν ότι, αφού η Επανάσταση δεν ήταν γενική για όλη την Κρήτη δεν θα υποστηριζόταν από την Ελληνική Κυβέρνηση, οπότε θα έπρεπε ή να εγκαταλείψουν την Κωμόπολή τους με τις οικογένειες πηγαίνοντας σε ορεινά μέρη των Νομών Λασιθίου και Ρεθύμνου για σωτηρία, οπότε οι Αρχάνες θα καταλαμβα­νόταν από τους Οθωμανούς και λόγω της γεωγραφικής τους θέσης θα γινόταν ορμητήριο για την πεδινή περιοχή του Νομού, ή να οχυρωθούν στα γύρω υψώ­ματα και να περιμένουν.

Σημείωση: 2. Βλ. Θεοχάρη Δετοράκη: «Ιστορία της Κρήτης», Ηράκλειο 1990.

Προς τούτο εξέλεξαν επιτροπή από τους 1) Γεώργιο Καπετανάκη, 2) Ιωάν. Γ. Καλπαδάκη, 3) Χαρίδημο Χαιρέτη, 4) Μιχάλη Καλυβιανάκη, 5) Γεωργ. Χοχλιδάκη, 6) Ιωάν. X. Ψαραδάκη, 7) Νικολ. Εμμ. Λυδάκη, 8) Χρόνη Χοχλιδάκη, 9) Χριστόφορο Κυριακάκη, 10) Μιχάλη Καλοχριστιανάκη, 11) Διογένη Ευτυχή, 12) Δημήτριο X. Γ. Ψαραδάκη, 13) Δημήτριο Χριστοφόρου Λυδάκη, 14) Νικό­λαο Ψαλτάκη ιερέα και 15) Κωνσταντίνο Ουσταμανωλάκη επίσης ιερέα. Σ’ αυτήν την επιτροπή ανάθεσαν να ενεργήσει με βάση τη μη συμμετοχή της Κωμόπολης στην επανάσταση και συνεπώς στη μη εκκένωσή της.

Η επιτροπή αρχικά υπέβαλε στον Τούρκο στρατιωτικό διοικητή Ηρακλείου δήλωση μη συμμετοχής των Αρχανών στην επανάσταση και του ζήτησε να αποστείλει τακτικό στρατό για φρούρηση. Αλλ’ επειδή γνώριζαν και την κακοπιστία των Τουρκικών αρχών, αποφάσισαν συγχρόνως την οχύρωση της Κωμόπολης σύμφωνα με τις τότε αντιλήψεις. Συγκεκριμένα κατασκευάστηκαν οδοφράγματα στις εισόδους της Κωμόπολης με πολεμίστρες (μασγάλια) και οχυρώθηκαν κατάλληλα τα σπίτια που ήταν κοντά σ’ αυτά τα οδοφράγματα. Επίσης όρισαν σε ποια σπίτια θα κατέφευγαν τα παιδιά και οι γυναίκες σε περίπτωση συμπλοκής. Παράλληλα ανάθεσε σε κατάλληλα πρόσωπα την κατασκευή φυσιγγίων, αφού προηγουμένως κατάφερε να εξοικονομήσει λίγο μολύβι, μικρή ποσότητα μπαρού­τι, καψούλια και τις σχετικές φόρμες (καλούπια) των διαφόρων όπλων. Οι ντό­πιοι που μπορούσαν να φέρουν τότε όπλα δεν ήταν περισσότεροι από 400-500. Τα δε υπάρχοντα όπλα όχι περισσότερα των 300. Απ’ αυτά το 1/3 Σασεπώ και τα υπόλοιπα διαφόρων συστημάτων, ήτοι: Σισανέδες, Λουλάδες, Καριοφίλια και Λαζαρίνες. Η αρχηγία της Δύναμης ανατέθηκε στο Γεώργιο Καπετανάκη, ο οποίος κληρονόμησε αυτό το δικαίωμα από τον πατέρα του, που υπήρξε αρχη­γός των Αρχανών στις επαναστάσεις από το 1821 και μετέπειτα. Διακρινόταν δε από αποφασιστικότητα και σωφροσύνη, προσόντα συντελεστικά στο να εξασκεί μεγάλη επιρροή στους κατοίκους.

Πρώτη ενέργεια του αρχηγού η λήψη πληροφοριών από διάφορες πηγές και ιδιαίτερα από τον Χαλντέρη Γλαντεδάκη, κάτοικο Κάτω Αρχανών, και τότε προ­σωρινά Ηρακλείου. Οι πληροφορίες αυτές έλεγαν ότι επίκειται εξόρμηση Οθω­μανών εναντίον των Αρχανών. Οπότε οργάνωσε ένοπλες φρουρές στα διάφορα υψώματα πριν από την Κωμόπολη, με επίκεντρο τα «πατητήρια», στη θέση όπου κτίστηκε αργότερα το πετρόχτιστο διδακτήριο Αρχανών.

Το πρωί της 24ης Ιουλίου 1889 η φρουρά της θέσης «Γαλανό Παπούρι», ανα­τολικά των Αρχανών, ανήγγειλε ότι προσεγγίζουν Οθωμανοί, ερχόμενοι από το Ηράκλειο, μέσω των λοφοσειρών «Κόνιδα», «Μάζα», «Βιόλα» κλπ. Η φρουρά τότε ενισχύθηκε και η μάχη δεν καθυστέρησε ν’ αρχίσει. Στην αρχή η δύναμη των Οθωμανών ήταν μικρή και επειδή δεν μπόρεσε να αντέξει στα πυρά των Αρχανιωτών, αναγκάστηκε να υποχωρήσει, αλλά σε λίγη ώρα ενισχύθηκε με πο­λυάριθμη δύναμη και τότε επιτέθηκε με μεγαλύτερη σφοδρότητα. Ανάγκασε δε τη φρουρά, παρ’ όλη την ενίσχυσή της, να καταφύγει κοντά στα οδοφράγματα για να αποφύγει την κύκλωση. Απ’ αυτά τα οδοφράγματα, που ήταν κοντά στα σπίτια και με πρόχειρα προχώματα καμωμένα, η φρουρά μαζί και μ’ άλλους Χριστιανούς, μαχόταν προς το ΒΑ μέρος της Κωμόπολης. Η μάχη γρήγορα επεκτάθηκε σ’ όλη τη ΒΑ πλευρά των Αρχανών, οι δε Οθωμανοί να εφορμούν με μεγάλη σφοδρότητα, αλλά κι οι Χριστιανοί να αμύνονται με μεγάλη ανδρεία, «υπέρ των βωμών και εστιών» αποκρούοντας τις αλλεπάλληλες επιθέσεις του εχθρού τις οποίες αυτός με πρωτοφανή ορμή ενεργούσε. Η προσπάθεια του εχ­θρού να καταλάβει την Κωμόπολη ήτο τέτοια, ώστε σε πολλά σημεία οι αντί­παλοι ήλθαν στα χέρια, όπως στη θέση «Τρούλος», στη Δ. πλευρά του αμπελιού Ζαχαρία Κανάκη. Ο Εμμαν. Σπ. Μπετεινάκης αντιμετώπισε την περίπτωση Οθωμανού που βρισκόταν στο ίδιο πρόχωμα (τράφος) που του πυροβόλησε εναν­τίον του αλλά χωρίς επιτυχία, γιατί τον σκότωσε στο μεταξύ ο Μπετεινάκης. Σε λίγα λεπτά στη συνοικία «Πεζούλια», ένας Οθωμανός κατάφερε να πλησιάσει και να μπει στο μισοτελειωμένο τότε σπίτι του Σταύρου Γεργεριτάκη και από τις θυρίδες και τα παραθύρια του προσπαθούσε να σκοτώσει το Νικόλαο Κωνστ. Καζαντζάκη ή Περισσοκοκόλη, που βρισκόταν έξω από το σπίτι αυτό. Ο Περισσοκοκόλης, που κυνηγούσε άλλο Οθωμανό, τον οποίο πρόλαβε και σκότωσε, γλίτωσε.

Αυτοί οι δύο Οθωμανοί είχαν κοντά τους κι άλλους οπαδούς, αλλά δεν μπό­ρεσαν να τους βοηθήσουν γιατί ήταν λίγο πιο πέρα, εκεί που είναι το σπίτι των κληρονόμων του Μιχάλη Ελευθ. Γιαννιδάκη, που τότε ήταν χωράφι.

Μία όμως δική μας ομάδα ανδρών με επικεφαλής το Δημ. Συλιβάκη ή Κουτουμπό, το Νικόλαο Γριβάκη και το Δημήτρη Χριστοφόρου Λυδάκη, κατάφερε να καταλάβει επίκαιρα σημεία και από κει να βάλει εναντίον των επιτεθέντων, δυό από τους οποίους κατάφερε να σκοτώσει. Επειδή όμως η ομάδα αυτή πιεζόταν, πήρε την απόφαση να υποχωρήσει στα οδοφράγματα του Τρούλου και του Ιωαν. Βαρδάκη ή Κοντόχα, αλλά την εμπόδισε μία γυναίκα η οποία παρακο­λουθούσε τη μάχη και πήγε επί τόπου. Η ίδια ομάδα σε λίγα λεπτά, που ενισχύθηκε κι με άλλα πρόσωπα που της έστειλε ο αρχηγός, αναγνωρίζοντας το επίκαιρο της θέσης της, ενήργησε εξόρμηση.

Το παράδειγμα αυτό ακολούθησαν και οι λοιπές ομάδες από τις κοντινές θέ­σεις, οπότε γενικεύθηκε η επίθεση κι ο εχθρός αναγκάστηκε να τραπεί σε φυγή. Δεν καταδιώχτηκε όμως γιατί η δύναμη των Χριστιανών ήταν μικρότερη της δύναμης του εχθρού, που την υπολόγιζαν γύρω στις 3000-3500 άνδρες. Μετά από μία περίπου ώρα ο εχθρός ενισχύθηκε και ξαναεπιτέθηκε με πιο μεγάλη σφοδρότητα, οπότε ο αγώνας άρχισε να γίνεται πιο πεισματώδης και σε πιο κοντινή απόσταση. Οι Οθωμανοί έκαμαν αλλεπάλληλες επιθέσεις με αλαλλαγμούς, αλλά οι δικοί μας τους απέκρουαν με γενναιότητα. Την ενάτη Τουρκική ώρα (4 μ.μ.) ήρθε ο αναμενόμενος Τουρκικός στρατός με την επέμβαση του οποίου οι μεν Οθωμανοί αναγκάστηκαν να γυρίσουν στο Ηράκλειο, οι δε Αρχανιώτες να πάνε στα σπίτια τους και να περιμένουν, πάντα με τα όπλα γεμάτα.

Στη μάχη αυτή σκοτώθηκαν οι εξής: 1) Νικόλ. X. Ιωάν. Καλαθάκης ή Μπιλιτάκης ο οποίος μάλιστα κατακρεουργήθηκε, 2) Σταύρος Ν. Αγογλωσσάκης, 3) Κων/νος Βοσκάκης και 4) Ιωάννης Γιακουμάκης. Τραυματίστηκαν δε οι Σταύ­ρος Ιωάν. Κουτουλάκης, Αντώνιος Καλομοίρης, Ζαχαρίας Πιτσάκης και Αρι­στείδης Στραταριδάκης. Οι απώλειες των Οθωμανών δεν εξακριβώθηκαν, αλλά το επόμενο πρωί ο Τουρκικός στρατός έθαψε 9 πτώματα στο Οθωμανικό νε­κροταφείο των Αρχανών. Άλλα 5 πτώματα βρέθηκαν, μετά από καιρό, σε κάποια δασώδη περιοχή.

Στη διάρκεια αυτής της μάχης καμία βοήθεια δεν πήραν οι Αρχανιώτες, εκτός λίγα λεπτά πριν τον ερχομό του Τουρκικού στρατού, που ήρθε ο αρχηγός της Πε­διάδας Αντώνιος Τριφόπουλος ή Τρυφίτσος, με μικρή δύναμη, αλλά αναγκάστηκε να αποχωρήσει γρήγορα.

Οι τότε πολεμιστές Αρχανιώτες, με τη γενναιότητα τους και την αυταπάρνησή τους, κατάφεραν να σώσουν την Κωμόπολη από μια βέβαιη καταστροφή, ανά­λογη του 1866, γιατί αν εκκένωναν την Κωμόπολη, όπως έκαμαν άλλα γειτο­νικά χωριά, θα καταστρεφόταν από τα θεμέλια και συνεπώς διαφορετική θα ήταν η μετέπειτα κατάσταση. Η δε απόφαση να ζητηθεί βοήθεια από τον Τουρ­κικό στρατό δεν έβλαψε, από Εθνική άποψη, το Κρητικό ζήτημα και ο τόπος μετά από λίγες μέρες ηρέμησε.

Το σπουδαιότερο όμως αυτών των νικηφόρων αποκρούσεων του 1889 ήταν ότι το ηθικό των Αρχανιωτών αναπτέρωσε και πίστευσαν ότι μπορούν εφεξής να αντιμετωπίσουν οποιαδήποτε επίθεση των εχθρών και γι’ αυτό άρχισαν να προ­ετοιμάζονται μεθοδικότερα, οχυρώνοντας την Κωμόπολη, για τυχόν νέα εξέ­γερση και επίθεση του εχθρού.

Γενικότερα όμως η Επανάσταση του 1889 ήταν άτυχη. Η Τουρκία προφασί­στηκε ότι οι Κοινοβουλευτικοί θεσμοί δεν απέδωσαν στην Κρήτη και ανακάλεσε το Χάρτη της Χαλέπας στις 17-12-1889, χωρίς την ενημέρωση των Μ. Δυνάμεων. Η Κρήτη έτσι επανέρχεται στην Τουρκοκρατία των περασμένων καιρών και τα προνόμια ανακλήθηκαν. Συγχρόνως επιβλήθηκε βαρειά φορολογία. Το μόνο τότε που μπορούσαν να κάμουν οι Κρητικοί ήταν να αντισταθούν παθητικά, πα­ραιτούμενοι από τις δημόσιες θέσεις.

Οι Αρχάνες όμως πανηγύριζαν αυτή την αναπάντεχη νίκη, που την απέδωσαν στη βοήθεια της Παναγίας τους και της Αγίας Χριστίνας που εόρταζε την ημέρα εκείνη. Έκτοτε η ημέρα της εορτής της Αγίας Χριστίνας έπαιρνε κάθε χρόνο πανηγυρικό χαρακτήρα με λιτάνευση της εικόνας της Αγίας στους δρόμους της Κωμόπολης.

Οι νεώτεροι Αρχανιώτες ανέγειραν Ναό στο όνομα της Αγίας στο λόφο «Γα­λανό Παπούρι» το 1983, σε ανάμνηση των γεγονότων του 1889, στο δε περίβολο του ναού τοποθετήθηκε αναμνηστική στήλη με τα ονόματα των πεσόντων στις μάχες εκείνης της ημέρας (24-7-1889).

 Την εικόνα της Αγίας Χριστίνας, έργο του ζωγράφου Γ. Σπανακάκη, δώρησε ο Αντώνης Καπνιστός στην Κοινότητα των Αρχανών το 1893. Η εικόνα αυτή φυλάσσεται σήμερα στην Πανα­γία Επ. Αρχανών.

Σημείωση: Οι Αρχάνες είναι έδρα ομώνυμου Δήμου από το 1878 με συνολικό σημερινό πληθυσμό 4935 ^κατ· (απογραφή 2001) κι απέχουν 15,7 χιλ. νότια από την πρωτεύουσα της Κρήτης, το Ηράκλειο.

ι. Βλ. Κατίνας Τσατσαρωνάκη, «ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ» 8, Ηράκλειο 1954, θ7’4^· Χειρό­γραφη έκθεση των ωμοτήτων των Τούρκων το 1866 που βρήκε στο αρχείο του θείου της, Μητροπολίτη Κρήτης Τιμοθέου Βενέρη με χρονολογία 27-8-1867. Επίσης βλ. Νίκου Χριστινίδη. «Η Νεότερη Ιστορία της Εκκλησίας Αρχανών από το 1869 έως σήμερα». Έκδοση της Ενορίας Επ. Αρχανών 1998, σελίδα 47 ^και «ΚΩΔΙΚΑΣ ΘΥΣΙΩΝ» έκδοση Βικελαίας 2003, σ. 3¹7“3¹8·

Το κείμενο και η φωτογραφία αντλήθηκαν από το βιβλίο του Νίκου Γ.Χρισιινίδη. Η άμυνα των Αρχανών 1889-1898 και η συμβολή της εκκλησίας σε αυτή.