Ο κήπος του Χουσεϊν και το σεράϊ των Αρχανών

Απόσπασμα από το βιβλίο του κυρίου Νίκου Γ. Χριστινίδη δασκάλου, με τίτλο: Η ύδρευση των Αρχανών. 1885-1970 & το ιστορικό των δημοτικών σφαγείων τους στον 20ο αιώνα. 

Ο ΚΗΠΟΣ ΤΟΥ ΧΟΥΣΕΪΝ ΚΑΙ ΤΟ ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΟ ΜΕΓΑΡΟ

Στον Ενετοτουρκικό πόλεμο του 1645-1669, οι Αρχάνες πάθανε μεγάλες καταστροφές από τους εισβολείς Τούρκους γιατί τάχθηκαν εξαρχής με το πλευρό των Ενετών και ειδικότερα στην περίοδο 1652-1669¹.

Αποτέλεσμα, μετά την κατάκτησή τους, οι περιουσίες τους να παραχωρηθούν για εκμετάλλευση στο Μουσταφά Μπέη και στο Μεχμέτ Αγά που ήταν ο αρχηγός έφιππου τουρκικού πολεμικού σώματος με το όνομα Σπαχήδες και συγχρόνως αρχηγός του 71ου τάγματος (του αυτοκρατορικού) των ντόπιων γενιτσάρων.

Ο φόρος όμως από τα εισοδήματα, των ως άνω περιουσιών, παραχωρήθηκε αφενός στους ντόπιους γενίτσαρους, κι αφετέρου στο βενετοκρητικό συντ/χη Ανδρέα Μπαρότσι που, αυτομολώντας στο στρατόπεδο των Τούρκων, τους παράδωσε τα σχέδια του φρουρίου του Μ. Κάστρου και έτσι ουσιαστικά τους βοήθησε τα μέγιστα για την κατάκτησή του.

Μέσα στα κτήματα αυτά προνομιούχα θέση κατείχε ένας κήπος έκτασης περίπου 30 στρεμμάτων, με τρεχάμενο νερό, χαβούζα, υποστατικά και εκκλησίες, στη Δυτική πλευρά της Κωμόπολης, που ανήκε σε κάποιο ενετό φεουδάρχη². Το κτήμα αυτό θεωρήθηκε, όπως ήταν φυσικό, δημόσια περιουσία και περιήλθε στη δικαιοδοσία του Πασά της πόλης παίρνοντας την ονομασία «κήπος του Χουσεΐν Πασά». (Ήταν ο πορθητής του Ρεθύμνου (Καπουντάν= Αρχιναύαρχος) Ντελής Χουσεΐν Πασάς).

Το 1724 ο Χουσεΐν Πασάς πεθαίνει οπότε ο Δεφτερδάρης της Κρήτης Οσμάν Εφένδης, με το πρόσχημα ότι τα χωριά αυτά ανήκαν στο Δημόσιο, αφαιρεί από το Μεχμέτ Αγά το δικαίωμα της καλλιέρ­γειας και αναλαμβάνει ο ίδιος την εκμετάλλευσή τους. Ο Μεχμέτ Αγάς διαμαρτυρήθηκε λέγοντας ότι αυτός τα είχε ενοικιάσει νόμιμα από το Χουσεΐν Πασά και ότι πλήρωνε κανονικά τους φόρους, επομένως αυτό που του έγινε ήταν άδικο. Τότε ο Ιεροδίκης ακύρωσε την απόφαση του Δεφτερδάρη, ως προς τον «κήπο του Χουσεΐν» για τον οποίο οι «ιδιοκτήτες» προσκόμισαν και μάρτυρες.

Το 1725 ο Μουσταφά Μπέης, που ήταν ο ένας από τους συνι­διοκτήτες, αυτών των κτημάτων, πούλησε στο διάδοχο του Χου­σεΐν Πασά το δικαίωμα να τοποθετήσει πήλινους αγωγούς νερού στο κτήμα του για να τους ενώσει με το κεντρικό υδραγωγείο του Κεμέρ – Σουγιού (Μοροζίνι), διοχετεύοντάς το στο Ηράκλειο με νερό που πήρε από το κτήμα, αφού πρώτα ο ιδιοκτήτης κράτησε για λογαριασμό του ποσότητα 56 μασούρων. Το συμφωνητικό παραχώρησης του εν λόγω νερού υπογράφτηκε κι από τον άλλο ιδιοκτήτη Μεχμέτ – Αγά, το Φρούραρχο του Ηρακλείου Αχμέτ Αγά κι άλλους εννέα μάρτυρες και φυσικά από τους δύο συμβαλλόμε­νους, Μουσταφά Αγά και το Δεφτερδάρη (οικονομικός αξιωματούχος της πόλης).

Τα όρια αυτού του κήπου ήταν τα ακίνητα του Τοπάλ Τερζά Μισελή, ο ποταμός και ο δημόσιος δρόμος από δυο μεριές. Το κυρίως κτίριο περιελάμβανε δύο ανώγεια δωμάτια, δύο ισόγεια, μία μεγάλη αίθουσα (διβανχανές) με αποθήκη και σταύλο, ένα ερειπωμένο βαλάνιο (χαμάμι) με διάφορα άλλα ερειπωμένα οικήματα, μία ερειπωμένη εκκλησία, μία μεγάλη αυλή με διάφορα αμυγδαλόδενδρα και ένα κήπο έκτασης εξ και παραπάνω ντονουμίων³ με διάφορα οπωροφόρα και μη δένδρα, με μια μεγάλη χαβούζα, με δύο πατητήρια και με νερό της απόλυτης ιδιοκτησίας του, που ερχόταν κατευθεία από πηγή του στη χαβούζα. Επίσης δίπλα στον κήπο υπήρχε αμπέλι 2,5 ντονουμίων και ένας αγρός έκτασης πάνω από 20 ντονουμίων και ένας άλλος αγρός έκτασης 3 μουζουρίων ακριβώς δίπλα στον προηγούμενο και στη συνέχειά του, άλλο αμπέλι έκτασης 1/4 του ντονουμίου με διάφορα οπωροφόρα δένδρα μέσα⁴. Γι αυτό οι Αρχάνες είχαν χαρακτηριστεί ως Αυτοκρατορικο χωριό.

Όταν στη δεκαετία 1830-40 διοίκησε την Κρήτη ο Μουσταφά Μαϊλή Πασάς, που είχε ονομαστεί και Γκιριτλής, λόγω του ότι παρέμεινε στην Κρήτη πολλά χρόνια, ως πολιτικός διοικητής του Αντιβασιλέα της Αιγύπτου Μουχάμαντ Αλη ή Μεχμέτ Αλή, άρχισε το 1835 περίπου, να επισκευάζει τα κτίρια αυτά, να τα συμπληρώνει και να τα εξωραΐζει χρησιμοποιώντάς τα ως θερινή κατοικία ή παραθεριστική κατοικία του ίδιου, της οικογένειάς του και της πολυπληθούς ακολουθίας του. Αυτός παρέμεινε στην Κρήτη και μετά τη λήξη της Αιγυπτιοκρατίας, δηλ. μέχρι το 1850, οπότε τον προήγαγε ο σουλτάνος σε μεγάλο βεζύρη (Πρωθυπουργό) και έφυγε. Διάδοχός του ήρθε ο Σαλίχ Βαμίκ και μετά ο γιος του Μου­σταφά Βελή Πασάς. Και οι δύο αυτοί χρησιμοποίησαν τον κήπο του Χουσεΐν, που στο μεταξύ είχε ονομαστεί Κονάκι ή Παλάτι ή Κυβερνητικό Μέγαρο, για θερινή διαμονή.

Το 1866 έρχεται και πάλι στην Κρήτη, ως διοικητής και καταστολέας της νέας επανάστασης, ο Μουσταφά Πασάς, αλλά έμεινε μόνο ένα χρόνο και τον αντικατάστησε ο Ομέρ Πασάς, Κροατικής καταγωγής.

Μετά τα γεγονότα του 1866-67, που οι Αρχάνες λεηλατήθηκαν και πολλά σπίτια τους καταστράφηκαν, ακόμη και η Παναγία και η Μονή του Σωτήρα στο Γιούχτα⁵, το Σεράϊ με όλη του την έκταση παραχωρήθηκε σε ένα Τουρκαλβανό, πατέρα του Δεμέρ Εφέντη, που οι Αρχανιώτες του 1950 θυμόταν ότι διατηρούσε υφασματοπωλείο στη θέση «Τζαμί» πριν το 1922 και ο οποίος ήταν ο τελευταίος Τούρκος που έφυγε από τις Αρχάνες.

Αυτός όμως το κράτησε λίγο διάστημα και μετά το πούλησε σε δύο μπέηδες, στον Σεκήρ Μπέη και στον ανηψιό του Σαμή Μπέη Λατιφζαδέ. Αυτοί το ανακαίνισαν και το καλλιέργησαν συνεργαζόμενοι με τους Αρχανιώτες άριστα. Μάλιστα μαζί τους έφτιαξαν και ελαιοτριβείο (Φάμπρικα) στην Ανατολική του πλευρά, προς το «Κουτσουνάρι». Η φάμπρικα αυτή ήταν κοντά στην εκκλησία του Αγ. Ιωάννου του Θεολόγου, που επωνομάζεται και Μαγκανίτης εξαιτίας μιας παλιάς Μαγκάνας που βρισκόταν εκεί.

Ο Σεκήρ Βέης εκτιμούσε τη φιλία που του πρόσφερναν πολλοί Αρχανιώτες κι επειδή έβλεπε, λόγω και της προχωρημένης ηλικίας του, ότι η ζωή τόσο η δική του όσο και της Τουρκίας έφευγε από την Κρήτη, πούλησε ένα μεγάλο μέρος του μεριδίου του σε ντόπιους. Αντίθετα ο ανηψιός του διατήρησε το δικό του μερίδιο.

Σε μία περίοδο και πριν το πάρουν οι δύο ως άνω μπέηδες, περίπου στα μέσα του 19ου αιώνα, κηπουρός του Σεραγιού ήταν ένας Αρχανιώτης με το όνομα (Κιαγιά(ς)-δάκης, διορισμένος από τη Τουρκική διοίκηση, ως κηπουρός του «Κυβερνητικού μεγάρου των Αρχανών».

Μετά την επανάσταση του 1889 και το ξεθάρεμμα των Αρχανιωτών, έχει επέλθει ο θάνατος του Σεκήρ-Βέη και ο Σαμή Βέης είχε μετοικήσει στο Ηράκλειο για ασφάλεια. Άφησε επίτροπο στο Σεράΐ τον Ιμβραήμ Τσαρουκάκη, κάτοικο Φορτέτσας, να του καλλιεργεί το κτήμα και να φροντίζει για τη διάθεση των προϊόντων του. Έτσι βλέπουμε το 1895 ο Τσαρουκάκης να πουλεί τα σταφύλια της κρεβατίνας του, αντί 415 γρόσια, στον Αρχανιώτη Μανώλη Κουτράκη. Ο ίδιος ο Κουτράκης είχε νοικιάσει και τη νομή του μετοχιού «Μενεξές», περιφ. Κανλί-Καστελλίου, πάλι από τον Τσαρουκάκη⁶.

Ο Σαμή Μπέης ανέπτυξε στο Ηράκλειο μεγάλες δραστηριότη­τες επιχειρηματικές. Είχε ακόμη και ιδιόκτητο θέατρο με το όνομά του, που λειτουργούσε εκεί από το 1885. Το θέατρο αυτό περιήλθε αργότερα στην ιδιοκτησία του Μουσικού Συλλόγου Ηρακλείου «ΑΠΟΛΛΩΝ» ο οποίος, μετά το 1922, το είχε παραχωρήσει στον επιχειρηματία Πάνο Κοκκέβη ο οποίος δημιούργησε εκεί το κινη­ματοθέατρο «ΑCLΑΕ» (Αγλαΐα). Η θέση του ήταν όπου ο σημερινός κινηματογράφος «Απόλλων» ιδιοκτησίας κληρονόμων Λιναρδάκη απέναντι από τα δικαστήρια της πόλης.

Δυστυχώς όμως ο Σαμή Μπέης είχε τραγικό τέλος αφού μαρτυρείται ότι αυτοκτόνησε. Μαρτυρείται ακόμη ότι ήταν άνθρωπος «μανιακός και διαβόητος.

Η ΜΕΤΕΠΕΓΓΑ ΤΥΧΗ ΤΟΥ ΚΗΠΟΥ ΧΟΥΣΕΪΝ

Ο γεωγράφος Εμμαν. Λαμπρινάκης στη Γεωγραφία του, έκδοση 1890, και στη λέξη Αρχάνες, αναφέρει ότι η Κωμόπολη είχε τότε Ειρηνοδικείο, λαμπρές οικοδομές, Τζαμιά (κι όχι ένα Τζαμί που πιστεύουμε), Σχολεία, Επαύλεις όπως π.χ. του Μουσταφά Πασά στην οποία υπήρχαν τεχνικές σκιάδες, αναβρυτήρια, δεξαμενές και οίκο εκτάκτου κομψότητας.

Επίσης ο άλλος γεωγράφος, της ίδιας περιόδου, Εμμαν. Γενεράλης, στο βιβλίο του «Γεωγραφία της Κρήτης», έκδοση 1891, αναφέρει σχετικά για τις Αρχάνες και τα εξής: …έχουν αρκετά τζαμιά, πλήθος κλιματιδίων (αμπέλια), εξαιρετικούς κήπους, ωραίες οικοδομές, έξοχος η έπαυλη του Μουσταφά Πασά με ανα­βρυτήρια, δεξαμενές, σκιάδες και περικαλή οικοδομή…

Η ίδια Γεωγραφία επανεκδόθηκε το 1902 και το 1914 αλλά ουδεμία μνεία γίνεται, σ’ αυτές τις εκδόσεις, για την έπαυλη του Μουσταφά Πασά.

Το ίδιο και ο τρίτος γεωγράφος της εποχής, ο Γ. Λελεδάκης, στη γεωγραφία του, έκδοση 1905, δεν αναφέρει τίποτα για ύπαρξη έπαυλης κανενός Πασά στις Αρχάνες. Αντίθετα αναφέρει ότι οι Αρχάνες είναι πρωτεύουσα της επαρχίας Τεμένους με 2570 κατοίκους¹.

Από τα παραπάνω στοιχεία που αναφέραμε, αλλά κι από άλλες γραπτές και προφορικές μαρτυρίες, αποδεικνύεται ότι η έπαυλη του Μουσταφά Πασά καταστράφηκε στη διάρκεια της επανάστασης του 1897 από φανατικούς χριστιανούς κι ολόκληρο το κτήμα εγκαταλείφθηκε για αρκετά χρόνια.

Μετά τη συγκρότηση της «Κρητικής Πολιτείας», με νόμιμες διαδικασίες, το κτήμα αυτό, των 30 περίπου στρεμμάτων, το ονο­μαζόμενο Σεράϊ ή Μετόχι, ή Κήπος Χουσεΐν ή Παλάτι ή Έπαυλη Μουσταφά Πασά ή Κυβερνητικό Μέγαρο, τεμαχίστηκε με τον εξής τρόπο: Μία έκταση, 4 περίπου στρεμμάτων, γύρω από την εκκλησία της Υπαπαντής που την αποκαλούν και Αγία Τριάδα, παραχωρήθηκε στην Ενοριακή Επιτροπεία των Αρχανών, μαζί με τη «Χαβούζα» και το ανάλογο τρεχάμενο νερό από τις πηγές του «Χωστού Αϊ Γιάννη»^[1]. Η Εκκλησία στα επόμενα χρόνια αξιοποίησε αυτή την έκταση φυτεύοντας διάφορα οπωροφόρα δένδρα και με την τοποθέτηση σιδερένιου μύλου αντλούσε το νερό της Χα­βούζας, το οποίο το διοχέτευε σε παρακείμενη στέρνα από την οποία μετά άρδευε τα δένδρα. Δίπλα ανέγειρε αναψυκτήριο το οποίο, ενοικιαζόμενο, λειτουργούσε τους θερινούς μήνες με την επωνυμία «Κηφισία» αποφέροντας κάποιο έσοδο στην τοπική εκκλησία. Μεταπολεμικά του άλλαξε καλλιέργειες, όπως δικτάμου και κρεβατίνας, για να καταλήξει το 1985 οικόπεδο το οποίο παραχωρήθηκε στο Δήμο με ευκολίες πληρωμής 15 ετών. Ο Δήμος με τη σειρά του το παραχώρησε στο δημόσιο, το οποίο ανέγειρε εκεί Κλειστό Γυμναστήριο και Παιδικό Κρατικό Σταθμό, επί δημαρχίας Νικολ. Μιχ. Καλοχριστιανάκη.

Ένα μεγάλο τμήμα, περίπου 4 στρεμμάτων, παραχωρήθηκε στο Γεώργ. Χη I. Καλαθάκη (Μπιλτογιώργη) ο οποίος παρουσίασε συμβόλαια αγοράς του από τον Σεκήρ Βέη, έναν από τους δύο τελευταίους Τούρκους ιδιοκτήτες του όπως στο προηγούμενο κεφάλαιο έχουμε αναφέρει.

Ένα άλλο τμήμα ίσης έκτασης, προς το ΒΔ μέρος, σύνορο με το «Ποταμάκι», παραχωρήθηκε στο Δήμο Αρχανών, στο οποίο ο εν λόγω Δήμος από το 1900 ανέγειρε ένα ισόγειο ψηλοτάβανο, πετρόκτιστο και κεραμοσκεπές κτίσμα, με μεγάλο βόθρο στο κέντρο του εσωτερικού του, το οποίο χρησιμοποίησε μέχρι και τη δεκαετία του 1950-60 ως «Σφαγείο». (Βλ. επόμενο κεφάλαιο).

Η υπόλοιπη έκταση του κτήματος αφέθηκε στο Δημόσιο, η οποία το 1922 τεμαχίστηκε σε οικόπεδα και δρόμους, στα οποία ανέγειρε ομοιόμορφα ισόγεια κεραμοσκεπή σπίτια, στα οποία εγκατέστησε τους Έλληνες πρόσφυγες από τη Μ. Ασία, κυρίως από τα Αλάτσατα, όταν αυτοί πολιτικογραφήθηκαν ομαδικά στην Ελλάδα σύμφωνα με τη συνθήκη της Λωζάνης. (Βλ. παρακάτω τα ονόματα των οικογενειών προσφύγων των Αρχανών 4ο μέρος του παρόντος).

Πιθανόν τώρα κάποια έκταση να καταπατήθηκε από ορισμένους, κυρίως αυτή που βρισκόταν στις παρυφές του, πράγμα όμως το οποίο δεν μπορούμε να το αποδείξουμε γιατί δεν έχουμε στοιχεία.

[1] Ο Άγιος Ιωάννης ο Χωστός ή Αγ. Ιωάννης ο Χρυσόστομος, είναι σήμερα μία ερειπωμένη και κατεστραμμένη εκκλησία στην ομώνυμη τοποθεσία των Αρχανών (ρίζα του Γιούχτα), η οποία ασφαλώς ερειπώθηκε στον Ενετοτουρκικό πόλεμο του 1645-1669 και τούτο γιατί το 1635 αναφέρεται ακέραιη. Έκτοτε παραμένει ως τοποθεσία η οποία αναφέρεται συχνά σε συμβόλαια παλαιότερα και πρόσφατα. Δίπλα του υπάρχουν πηγές με τρεχάμενα νερά τα οποία έχουν σωλη­νωθεί και διοχετεύονται τόσο στο πρώην κτήμα της Ενορίας όσο και στους κληρονόμους του Γ. Χη I. Καλαθάκη, Εμμ. Χη I. Καλαθάκη και Κυριάκου Χη I. Κα­λαθάκη, γνωστοί με το κοινό όνομα Μπιλίτηδες. Από τους γειτόνους αυτής της εκκλησίας καταβάλλεται προσπάθεια αναστήλωσης της στην οποία θα συμβάλλει και η τοπική Εκκλησία. Ευχόμαστε να ευοδωθούν σύντομα αυτές οι προσπάθειες. Καλό θα ήταν η εκκλησία αυτή να γίνει δίκλιτη με το αριστερό της κλιτός στον Απόστολο Παύλο για να αξιοποιηθεί κι η παράδοση, που τον θέλει επισκέπτη των Αρχανών περίπου το 50-51 μ.Χ. και εγκατεστημένο σε ομώνυμο ερημητήριο στο Γιούχτα. 

Το κείμενο αντλήθηκε από βιβλίο του Δασκάλου και Συγγραφέα Νίκου Χριστινίδη