Η Αελιά-αγελάδα

Η ΑΓΑΘΗ ΑΕΛΙΑ…

Είναι το πιο συμπαθητικό, το πιο εργατικό και το πιο τίμιο ζώο. Κι όμως αν τολμήσεις να χρησιμοποιήσεις το όνομά του, για να παρομοιάσεις μια γυναίκα, θα της κάμεις την πιο μεγάλη προσβολή! Θυμούμαι κάποτε, που κατάντησε να σκοτωθούνε σ’ ένα χωριάτικο γλέντι, γιατί κάποιος χαρακτήρισε αελιά ένα κορίτσι που χόρευε, και τον άκουσε ο αδελφός της. Ο λόγος, φυσικά, είναι πως εκείνο που λείπει από το αγαθώτατο ζώο είναι η κομψότητα, και για μια γυναίκα τίποτα δεν είναι προσβλητικότερο από το να τη χαρακτηρίσεις άκομψη.

Αν όμως από απόψεως εθιμοτυπίας η μεταφορική χρήση της λέξη αελιά δεν αρμόζει στους καλαναθρεμμένους ανθρώπους, δεν παύει η ίδια η λέξη να αποτελεί ένα λίαν αξιοπρεπές ετυμολογικό πρόβλημα.

Πολλοί νομίζουν πως το αελιά είναι παραφθορά του αγελάς. Αυτό είναι πιθανό, αλλά μονάχα στα χωριά της Λαγκάδας. Γιατί μονάχα εκεί —΄΄οσο ξέρω— σώζεται ο τύπος αελά, που ομαλότατα βγαίνει από το αγελάς.

Ο άλλος όμως τύπος δεν μπορεί να προέρχεται από την ίδια λέξη και για λόγους φωνητικούς και για άλλους, που θα εκθέσουμε αμέσως.

Στα αρχαία ελληνικά δυο παράλληλες λέξεις δηλώνουν το βιογραφούμενο αγαθό ζώο: η αγελάς και η Αγελαία. Και τα δυο είναι ουσιαστικοποιημένα επίθετα και είχαν την ίδια σημασία: ‘Αγελαία η Αγελάς βους εσήμαινε το θηλυκό βόδι, που Ανήκει στην αγέλη. Και το μεν «αγελάς» εσώθηκε στους τύπους Αγελάδα (κοινότατος) και αελά (σπάνιος και πολύτιμος). Το δε Αγελαία είχε τη φωνητική τύχη της… ελιάς. Όπως δηλαδή το ελαία έγινε ελιά, έτσι το Αγελαία έγινε Αγελιά. Αυτό δεν είναι ψιλή υπόθεση. Στην Πανώρια του Χορτάτζη (16ος αιώνας) διαβάζουμε τον στίχο:

Σαν πεισματώσει η αγελιά, δε σύρνει μπλιό τ’ άλέτρι…

Από το Αγελιά έπειτα μέχρι το Αελιά, η απόσταση είναι ένας… Αγέρας (ή Αέρας).

Μενέλαος Παρλαμάς

(ΑΠΌ ΤΗ ΖΩΉ ΤΩΝ ΛΈΞΕΩΝ)

Εκδόσεις Δόμος.